Morgunblaðið - Sunnudagur - 03.05.2020, Síða 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3.5. 2020
M
ánudagur er fínn. Faðir minn
hóf öll verk á mánudegi og
vísaði í Biblíuna. Komdu
bara með sólina með þér,“
segir Sveinn Einarsson
hress í bragði þegar við mælum okkur mót
gegnum símann og á þarna vitaskuld við dr.
Einar Ól. Sveinsson, prófessor og forstöðu-
mann Stofnunar Árna Magnússonar á Íslandi.
Ég stend við mánudaginn en ofmælt er að segja
að ég komi með sólina með mér; en hann hangir
í öllu falli þurr þennan milda vormorgun og
hitastigið losar tíu gráðurnar.
Sveinn tekur glaðlega á móti mér úti á stétt
og býður til stofu og upp á dýrindis te. Við gæt-
um þess að sjálfsögðu að virða settar leikreglur
á þessum undarlegu tímum og þá sérstaklega
tveggja metra regluna. Sjálfur er Sveinn í sjálf-
skipaðri varnarsóttkví á heimili sínu enda í
áhættuhópi, orðinn 85 ára „og með utanáliggj-
andi sjúkdóma, eins og einhver orðaði það svo
skemmtilega“, bætir hann við kíminn. Hann
fékk hitavellu um sama leyti og kórónuveiran
var að skríða á land hér í fásinninu og eftir að
hafa hringt í síma 1700 var hann tekinn í próf.
„Til að byrja með höfðu þeir ekki mikinn áhuga
á mér en eftir að ég greindi frá því að mágur
minn væri nýkominn heim frá Ítalíu breyttist
afstaðan og hingað var sendur með hraði maður
í sérstökum búningi til að skima mig. Hann
hafði reyndar orð á því að ég kippti mér örugg-
lega ekki upp við útganginn á sér enda alvanur
búningum eftir áratuga starf í leikhúsinu,“ rifj-
ar hann upp hlæjandi. Sýnið reyndist neikvætt
og Sveinn því aðeins með venjulega flensu sem
hann jafnaði sig fljótt af.
Þykir vænt um Þjóðleikhúsið
Annars hefjum við formlegar viðræður á
ástríðu Sveins í þessu lífi, leikhúsinu, af því til-
efni að Þjóðleikhúsið gerði sér lítið fyrir og varð
sjötugt á dögunum. „Það er ógurlega gaman að
Þjóðleikhúsið sé orðið sjötíu ára,“ byrjar
Sveinn. „Ég var svo lánsamur að vera við-
staddur þegar húsið var opnað og vann þar í
mörg ár, meðal annars sem leikhússtjóri frá
1972 til 1983. Ég hef fyrir vikið mjög sterkar
taugar til Þjóðleikhússins og þykir ákaflega
vænt um það.“
Sveinn var raunar orðinn þaulvanur leik-
húsgestur árið 1950; sá sína fyrstu sýningu árið
1938, aðeins þriggja ára gamall.
Að þessu sögðu þykir honum alltaf jafn-
hlægilegt þegar hann er titlaður „fyrrverandi
þjóðleikhússtjóri“. „Það eru 37 ár síðan ég lét
af störfum sem þjóðleikhússtjóri og hef gert
margt síðan, bæði sem leikstjóri og rithöf-
undur og reyndar í stjórn UNESCO, og
gengið bara þokkalega. En ætli hitt þyki ekki
fínna?“ segir hann og brosir. „Það er mjög
einkennilegt að vera fyrrverandi; sjálfur upp-
lifi ég mig sem lifandi og það er gaman að lifa
þrátt fyrir svæsna tíma. Ef maður er svo
heppinn að halda heilsunni er gaman að lifa
lengi og maður getur gefið samfélaginu ým-
islegt – ef það vill þá þiggja. Sem er auðvitað
ekki sjálfgefið.“
Meira um það síðar.
Stöndum á ögurstund
Það gladdi Svein hversu margir settu íslenska
tungu á oddinn í tilefni af afmæli Þjóðleikhúss-
ins, í ræðu og riti. „Það kom svo sem ekkert á
óvart. Við stöndum á ögurstund; lifum í allt
annars konar heimi en fyrir tuttugu árum, hvað
þá sjötíu árum. Áreitið er svo miklu meira og
stór hluti þjóðarinnar fær daglega upplýsingar
á allt annarri tungu. Þess vegna er okkur skylt
að gera okkur grein fyrir því hvað til okkar frið-
ar heyrir. Við erum með eitt merkilegasta og
elsta tungumál í heimi sem á margan hátt er
einstakt, svo sem hvað varðar málvenjur og
beygingarform. Tungumálið lýsir lífi þjóðar og
þjóðin breytist. Við höfum ekki gert nóg til að
halda við því sem hefur lífsmátt og mikilvægt er
að allar menningarstofnanir, þar á meðal Þjóð-
leikhúsið, leggist saman á árarnar. Fjölmiðlar
hafa líka stóru hlutverki að gegna og í því sam-
bandi er sorglegt að hér sé starfrækt sjón-
varpsstöð þar sem mest af
efninu er á ensku. Sumt af
því ágætt en hlutföllin röng.
Það er meginverkefni okk-
ar Íslendinga að hlúa að
tungunni ef við viljum halda
áfram að vera þjóð. Ef við
töpum henni niður þá verð-
ur hér engin menning og
ekkert atvinnulíf.“
Sjálfur á Sveinn aðild að hópi málfræðinga,
rithöfunda, heimspekinga og fleira menning-
arfólks sem hittist reglulega til að stappa stál-
inu hvert í annað gagnvart tungunni. „Þetta er
ekki formlegur þrýstihópur en við getum hæg-
lega gagnast fjölmiðlum, sé áhugi fyrir hendi.
Við stóðum til dæmis fyrir málstefnu í Norræna
húsinu um árið og ýttum undir þáttaröð um ís-
lenskt mál í Ríkisútvarpinu árið 2018. En betur
má ef duga skal og mín skoðun er sú að við
þurfum á sérstakri tungumálaakademíu að
halda í þessu landi. Að henni myndu koma allir
sem eiga hlut að máli, svo sem Stofnun Árna
Magnússonar, Ríkisútvarpið, Þjóðminjasafnið,
Þjóðvinafélagið, Bandalag íslenskra listamanna
og fleiri. Það yrðu næg verkefni fyrir þessa aka-
demíu,“ segir Sveinn og bætir við að vanda yrði
tilnefningar í akademíuna; ekki gangi að menn
sjálfskipi sig.
Stenst ekki stjórnsýslulög
Sveinn kallar eftir aukinni fagmennsku víðar;
eins og í sambandi við verðlaun og launa-
greiðslur til handa listamönnum og rithöf-
undum. „Það stenst ekki íslensk stjórnsýslulög
hvernig að þessum málum er staðið í dag. Auð-
vitað á armslengdarhugmyndin að gilda og fag-
fólk að taka lokaákvörðun að undangengnum
tilnefningum svo ekki sé of mikill peninga-
fnykur af þessu.“
Hann nefnir heiðurslaun listamanna sér-
staklega í þessu sambandi en þau hafi litast af
landlægu vandamáli hér um slóðir, frændhygli
og flokkshygli, allt frá því þeim var fyrst komið
á fót til að heiðra séra Matthías Jochumsson
undin aldarmótin 1900. „Þetta þarf að stokka
upp og búa þannig um hnútana að fagfólk taki
þessar ákvarðanir að vandlega athuguðu máli.
Við kjósum fólk á þing til að sinna allt öðrum
málum. Meðan frændhyglin ræður för verður
þetta aldrei raunverulegur heiður. Má minna
bæði á Bókmenntaverðlaun bókaútgefenda og
Tónlistarverðlaunin með öllum sínum und-
irflokkum. Þar ætti armslengdarfyrirkomulag-
ið líka að gilda. Í Edduverð-
launum er það fagfólk sem
velur og það gengur ágæt-
lega.“
Sveini þykir mikilvægt að
gera greinarmun á heið-
urslaunum annars vegar og
stuðningi við fólk sem sest
er í helgan stein og hefur
ekki lengur fastar tekjur
hins vegar. „Ég geri mér fulla grein fyrir því að
þetta getur verið viðkvæmt en í grunninn snýst
þetta bara um að skilja að þá sem ennþá eru
virkir og þá sem hættir eru störfum.“
Jaðarsetningin rík
Talið berst að stöðu eldri borgara í samfélag-
inu og Sveinn segir að sig hafi ekki grunað að
jaðarsetningin væri eins rík og raun ber vitni.
„Það þýðir ekkert fyrir aldraða listamenn og
rithöfunda að sækja um styrki og ég býst við
að sama máli gegni um listamannalaun. Dóttir
mín, sem er doktor í heimspeki, skrifaði rit-
gerð um þetta; það er að segja hvernig þjóðfé-
lagið fær fólk til að vera í þessu gervi og ganga
inn í það hlutverk. Sjálfur á ég vini sem ég hef
séð koðna niður eftir sjötugt ef þeir eru ekki
með áhugamál sem heltaka þá. Þeir fá ekki
lengur að halda sinni stefnu. Það er grátlegt
því til er fullt af rosknu fólki með starfsþrek,
orku og heilmikla reynslu sem fæðir af sér alls
konar hugmyndir. Mér finnst ég ekki fá neitt
færri hugmyndir í dag en þegar ég var ungur.
Samt er ég eiginlega alltaf spurður um eitt-
hvað gamalt. Ég hef svo sem ekkert á móti því
en hvers vegna spyr enginn hvort ég segi ekki
neitt nýtt í fréttum? Maður er jafngamall og
maður vill vera, ef heilinn leyfir.“
Sem dæmi um þetta áhugaleysi samfélagsins
nefnir Sveinn að fyrir nokkrum árum hafi hann
og fleiri á hans reki boðið Ríkisútvarpinu að
gera stutta þætti fyrir eldra fólk en þeirri hug-
mynd hafi verið mætt af tómlæti. „Það var
hvorki skilningur né áhugi. Því miður. Og þetta
er ekkert einsdæmi; fólk kemur dálítið mikið að
lokuðum dyrum þegar það er komið á ákveðinn
aldur.“
– Hvenær fórstu að finna fyrir þessu?
„Strax um sjötugt en ég tala nú ekki um þeg-
ar ég varð eldri. Þetta viðhorf hefur mjög slæm
áhrif á marga sem hreinlega gefast upp. Sumir
eldri borgarar í þessu landi eiga ekki til hnífs og
skeiðar sem er samfélaginu til háborinnar
skammar. Sjálfur hef ég verið svo heppinn að
hafa nóg fyrir stafni. Ég er að vísu ekki að setja
upp stórar leiksýningar lengur en hef verið að
stjórna leiklestrum með hópi fólks, yngri sem
eldri, sem ekki eru starfandi á leiksviðum
landsins. Maður heldur áfram að vera leikari og
leikstjóri þó maður eldist; maður ræður bara
ekkert við það.“
Þetta bara spýtist út úr mér
Mestur tími fer þó í skriftir. „Það er annað sem
ég ræð ekkert við og hef ekki gert frá fyrstu tíð
– þetta bara spýtist út úr mér,“ segir Sveinn
hlæjandi en hann sendi ekki bara frá sér eina
bók á síðasta ári, heldur tvær. Miklu yngri höf-
undar yrðu ugglaust rígmontnir af slíkum af-
köstum. Önnur var einkum ætluð vinum og
vandamönnum og heitir Leikhúskver en hin,
Úti regnið grætur, fjallar um skáldið Jóhann
Sigurjónsson.
„Þetta er ekki ævisaga, heldur nálgast ég
skáldið á fræðilegum nótum og svona bók lend-
ir ekki í popúlismanum,“ segir Sveinn. „En Hið
íslenska bókmenntafélag vildi gefa hana út og
sýndi mér með því heiður. Þetta er fimmta bók-
in um Jóhann Sigurjónsson og fleiri bækur hafa
að ég held aðeins verið skrifaðar um einn ís-
lenskan höfund, Halldór Kiljan Laxness.“
Í bókinni setur Sveinn fram þá kenningu að
það hafi verið symbólisminn, eða táknsæis-
stefnan, sem skildi Jóhann frá hinum skáld-
unum sem uppi voru á sama tíma og kallaðir
voru nýrómantíkerar. Symbólisminn á rætur að
rekja til Frakklands en Jóhann kynntist honum
í Kaupmannahöfn, þar sem hann bjó lengi. „Það
var mjög skemmtilegt fyrir mig að skoða þetta
og finna symbólismanum stað í ljóðum Jóhanns
en sjálfur las ég í Frakklandi. Annars er ég ekki
einn um þessa kenningu; vinur minn Þorsteinn
Þorsteinsson er sama sinnis í bók sinni Fjögur
skáld.“
– Jóhann hefur lengi verið þér hugleikinn.
„Rétt er það. Ég skrifaði kandídatsritgerðina
mína um hann árið 1958. Þannig að segja má að
Jóhann hafi fylgt mér alla ævi.“
Þá flækist málið
Jóhann hætti alfarið að yrkja um þrítugt og síð-
ustu árin sem hann lifði einbeitti hann sér að
leikritun. Hann lést árið 1919, aðeins 39 ára að
aldri. Spurður hvort symbólisminn sé eins
sterkur í þeim skáldskap svarar Sveinn: „Þá
flækist málið en þessu reyni ég eigi að síður að
svara í bókinni og finna skýr einkenni. Jóhann
skrifar með allt öðrum hætti en gert var á
Norðurlöndum á þessum tíma og segja má að
hann hafi í senn verið fremsta og frumlegasta
leikskáld Norðurlanda.“
Annað sem Sveinn veltir fyrir sér í bókinni
er: Hvers vegna fór Jóhann ekki víðar fyrst
hann var slíkur afburðamaður?
„Á því eru margar skýringar. Eins og hreinir
symbólistar á borð við Frakkana Mallarmé og
Verlaine þá notar Jóhann tilvitnanir, dæmisög-
ur og orðskviði í kvæðum sínum en leikritin eru
annars konar. Þau eru mjög dramatísk og hann
Sveinn aldrei þessu vant á leið á leiksýningu árið 2015, ásamt eiginkonu sinni Þóru Kristjánsdóttur.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Fæ ekki færri hugmyndir
nú en þegar ég var ungur
82 árum eftir að hann sá sína fyrstu leiksýningu býr Sveinn Einarsson, leikstjóri og rithöfundur, enn að brennandi ástríðu
fyrir leiklistinni. Hann sendi frá sér tvær bækur í fyrra og skrifar á hverjum degi. Þá fær hann ekkert færri hugmyndir
núna en þegar hann var ungur. Eini munurinn er sá, segir hann, að samfélagið hefur ekki eins mikinn áhuga á þeim.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
’ Það er mjög ein-kennilegt að verafyrrverandi; sjálfur upp-lifi ég mig sem lifandi og
það er gaman að lifa
þrátt fyrir svæsna tíma.