Morgunblaðið - 24.08.2020, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 24. ÁGÚST 2020
Hér er birt brot úr sjöunda þætti
bókarinnar sem segir frá Kristni E.
Andréssyni.
Þrautir ársins 1956. Áfall vegna
uppljóstrana um Stalín
Árið 1956 urðu allir sem treyst
höfðu á Sovétríkin sem forysturíki
sósíalismans í veröldinni fyrir hörð-
um skelli. Í mars
bárust fyrstu
fréttirnar af
„leyniræðu“
Khrusjovs á tutt-
ugasta flokks-
þingi Komm-
únistaflokks
Sovétríkjanna,
þar sem hann
greindi frá marg-
víslegum stórglæpum forvera síns,
Jóseps Stalín. Um haustið kom svo
uppreisnin í Ungverjalandi sem
rússneskur her barði niður með
vopnavaldi.
Tveir boðsgestir frá Sósíalista-
flokknum á Íslandi sátu flokksþingið
í Moskvu, þeir Kristinn og Eggert
Þorbjarnarson. Þingið hófst 11. febr-
úar og því lauk 24. febrúar. „Leyni-
ræða Khrusjovs var flutt á síðasta
degi þingsins á lokuðum fundi þar
sem hinir fjölmörgu erlendu gestir,
víðsvegar að úr heiminum, fengu
ekki að vera viðstaddir. Þegar Khru-
sjov flutti boðskap sinn á lokadegi
flokksþingsins voru tæp þrjú ár liðin
frá andláti Stalíns en það var fyrst nú
sem hinir nýju valdhafar Sovétríkj-
anna, með Khrusjov í fararbroddi,
létu uppskátt að hin opinbera glans-
mynd af stjórnkerfi Stalíns hefði ver-
ið falsmynd, sett á svið til að breiða
yfir böðulsverk ógnarstjórnarinnar.
Í ræðu Khrusjovs fengu sovésku
þingfulltrúarnir að heyra að ýmsir
sem dæmdir voru til dauða og teknir
af lífi í réttarhöldunum miklu 1936-
1938 hefðu ekki brotið neitt af sér en
ákærurnar verið spunnar upp úr
lygavef dyggustu þjóna harðstjór-
ans. Af orðum Khrusjovs mátti líka
ráða að ærið margir í hópi allra
þeirra milljóna manna sem dæmdar
voru til lífláts eða langvarandi þrælk-
unar á valdadögum Stalíns hefðu
ekkert til saka unnið.
Þeir Kristinn og Eggert komu
heim 4. mars og einni viku síðar,
sunnudaginn 11. mars, greindu þeir
frá flokksþinginu í Moskvu á fundi í
Sósíalistafélagi Reykjavíkur. Í frá-
sögnum þeirra félaga á þessum fundi
vottaði hvergi fyrir því að þeir hefðu
nokkra minnstu hugmynd um þær
yfirþyrmandi afhjúpanir á glæpa-
verkum stjórnkerfis Sovétríkjanna á
tímum Stalíns, sem fram höfðu kom-
ið í „leyniræðunni“. Ég var sjálfur á
þessum fundi og er mér hann minn-
isstæður. Ræður beggja voru í gam-
alkunnum halelújastíl en annar
þeirra, líklega Eggert, nefndi þó að í
Moskvu væri nú boðað að varast
þyrfti óhóflega persónudýrkun og
efla samvirka forystu í flokknum.
Fundur Sósíalistafélagsins var hald-
inn í fundarsal á fyrstu hæð í Tjarn-
argötu 20 en það hús var þá í eigu
Sósíalistaflokksins og voru flokks-
skrifstofurnar þar. Svo vildi til að
nóttina eftir fundinn varð eldur laus í
kjallara hússins og urðu þar og á
fyrstu hæðinni verulegar skemmdir
vegna brunans.
Í viðtali Þjóðviljans við Eggert,
skömmu eftir heimkomuna frá
Moskvu, og í langri grein eftir Krist-
in, sem blaðið birti fáeinum dögum
síðar, kom fram sami tónn og menn
höfðu fengið að heyra á fundi Sósíal-
istafélagsins. Líklegt er að þegar
Kristinn og Eggert komu heim hafi
þeir haft mjög takmarkaðar upplýs-
ingar um innihaldið í tímamótaræðu
Khrusjovs, enda hafði hún ekki enn
verið birt og engir erlendir gestir
verið viðstaddir þegar ræðan var
flutt. Þó er kunnugt að lauslegar
fréttir af ræðunni höfðu borist þeim
til eyrna í Moskvu af vörum Aksels
Larsen, formanns danska Komm-
únistaflokksins. Fyrir því hef ég orð
Árna Bergmanns, sem þá var tvítug-
ur stúdent við Moskvuháskóla, og
var viðstaddur þegar Aksel greindi
Kristni og Eggert frá því sem hann
hafði hlerað.
Í fyrri hluta marsmánaðar tóku
fréttir af innihaldi „leyniræðunnar“
að síast út um heimsbyggðina, fyrst
óljósar og ekki mjög hratt en brátt
skýrari og með vaxandi hraða. Í dag-
bók Þóru Vigfúsdóttur verður fyrst
vart við storminn frá ræðu Khru-
sjovs þann 18. mars, fjórum dögum
eftir að grein Kristins um 20. flokks-
þingið í Moskvu birtist í Þjóðvilj-
anum. Hún ritar:
„Öll blöðin – ekki Þjóðviljinn –
með rosa frétt um Stalín. Birta um-
mæli Krutsjeff þar sem hann ber
Stalín þyngstu sökum fyrir svik og
hvers kyns glæpi. Maður stendur
agndofa – og spyr sjálfur hvort allt
sé orðið bandvitlaust þar eystra.“
Næsta dag tekur hún upp sama
þráð og segir:
„Óli Jóh. (Ólafur Jóhann Sigurðs-
son rithöfundur) kom í morgunkaffi
að ræða það sem allur bærinn talar
um: ásakanir á Stalín … Rétt fyrir
kvöldmat komu Jón Aðalsteinn
|Sveinsson|, Einar mágur |Andr-
ésson| og Gunnþórunn (Karlsdóttir|
– allir undrandi og reiðir yfir nýju
línu Moskvustjórnarinnar og árásum
á Stalín.“
Á þessum tíma voru ritstjórar
Þjóðviljans tveir, þeir Magnús Kjart-
ansson og Sigurður Guðmundsson,
en blaðið ber með sér að Magnús var
ekki þar við störf í marsmánuði þetta
ár né heldur fyrstu dagana í apríl.
Umsjón með erlendum fréttum
blaðsins var í höndum Magnúsar
Torfa Ólafssonar. Hann vissi sem var
að umfjöllun um „leyniræðuna“ hlyti
að valda nokkru uppnámi hjá útgef-
endum blaðsins, það er að segja inn-
an forystusveitar Sósíalistaflokksins.
Eigi að síður fór hann að gera grein
fyrir höfuðþáttum ræðunnar strax
og hann taldi sig hafa í höndum
traustar heimildir fyrir því hvað
Khrusjov hafði í rauninni sagt. Þessa
umfjöllun sína hóf hann 20. mars.
Þann dag kom á forsíðu blaðsins
þriggja dálka fyrirsögn: „Krústjoff
er sagður hafa borið Stalín þungum
sökum.“ Í frásögnum sínum af
„leyniræðunni“ sama dag byggir
Magnús Torfi á skrifum erlendra
fréttamanna í Moskvu, m.a. Harr-
ison Salisbury, fréttaritara New
York Times, en tekur fram að fregn-
um af ræðunni sé hvorki játað né
neitað í Moskvu. Meðal þess sem
haft var eftir Khrusjov í Þjóðvilj-
anum 20. mars var að Stalín hefði
ekki verið heill á geðsmunum „síðari
stjórnarár sín“ og jafnan fullur grun-
semda gagnvart sínum samstarfs-
mönnum.
Í frásögn Magnúsar Torfa sama
dag af innihaldi Khrusjovræðunnar
kom líka fram að Khrusjov hefði
staðhæft að sakargiftir gegn Túk-
hatsjevskí marskálki og fleiri hátt-
settum mönnum úr Rauða hernum
árið 1937 hefðu verið ósannar en þeir
voru þá dæmdir til dauða og teknir af
lífi. Með fylgdi að ekki færri en 5000
liðsforingjar úr Rauða hernum hefðu
þá hlotið slík örlög.
Strax þann 20. mars benti Magnús
Torfi réttilega á að óbein staðfesting
þess að ræðan hefði verið haldin fæl-
ist í því að ritskoðunin í Moskvu
skyldi hafa „sleppt í gegn skeytum
erlendra fréttamanna um efni ræð-
unnar“. Fáum dögum síðar gat hann
vitnað í Daíly Worker, málgagn
breska Kommúnistaflokksins, um að
í tíð Stalíns hefði saklaust fólk „bæði
forystumenn og óbreyttir borgarar“
verið borið ósönnum sökum og „rétt-
arreglur virtar að vettugi“. Og áður
en marsmánuði lauk var farið að
fjalla í nýjum dúr um „feril Stalíns“ í
sjálfri „Prövdu“, aðalmálgagni
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna.
Til að fylgjast með Kristni E.
Andréssyni þessa daga er fróðlegt að
skoða dagbókarskrif eiginkonu hans.
Þann 22. mars kemst hún svo að orði:
„Allur bærinn talar um fréttirnar
frá Moskvu viðvíkjandi Stalín og í
augum andstæðinganna hér heima
er maður annað hvort fífl eða glæpa-
maður. Fífl að hafa trúað því að
sósíalismi væri á leiðinni í Rússlandi
eða ísl. sósíalistum hefur verið kunn-
ugt um glæpaferil Stalíns og eru því
samsekir. Já, þvílík áminning, sála
mín!“
En enn nærgöngulli ótíðindi bár-
ust fáum dögum síðar. Þann 1. apríl
var frá því greint á forsíðu Þjóðvilj-
ans að Lázló Rajk, ungverski utan-
ríkisráðherrann, sem dæmdur hafði
verið til dauða og tekinn af lífi árið
1949, hefði verið dæmdur fyrir til-
búnar sakir og hið sama væri að
segja um þá sem með honum voru
dæmdir. Að sögn Þjóðviljans var það
sjálfur Mátyás Rákosi, aðalritari
ungverska Kommúnistaflokksins,
sem hafði tilkynnt þetta á flokks-
fundi fyrir skömmu.
Þegar Þóra heyrði fyrst um þetta í
fréttum útvarpsins var henni allri
lokið og hún ritar í dagbókina.
„Maður er steini lostinn og finnst
allt vera að liðast í sundur í kringum
mann – þó þetta sé beint áframhald
af gagnrýninni á Stalín. Það er ekki
skemmtilegt að vera kommúnisti
þessa dagana á Íslandi. Þegar allt
sem við höfum sagt vera auðvalds-
lygi í tuttugu ár reynist sannleikur.“
„… hvort allt sé
orðið bandvit-
laust þar eystra“
Bókarkafli | Í bókinni Draumar og veruleiki
rekur Kjartan Ólafsson sögu Kommúnista-
flokks Íslands og Sameiningarflokks alþýðu –
Sósíalistaflokksins og fjallar um lykilpersónur
í þeirri sögu, atburði og átök.
Vopnabræður Stalín og Khrusjov á grafhýsi Leníns á meðan allt lék í lyndi.
Höfundur Kjartan Ólafsson, fyrrver-
andi alþingismaður og ritstjóri Þjóð-
viljans, er höfundur bókarinnar.
Smiðjuvegi 9 · 200 Kópavogi
Sími 535 4300 · axis.is
Vandaðar íslenskar innréttingar