Morgunblaðið - 21.09.2020, Blaðsíða 6

Samkeppni á markaði með aflaheimildir, fiskveiðiárið 2019/2020
samanborin við samkeppni á markaði með matvöru og bankaþjónustu Heimild: Arev verðbréfafyrirtæki hf.
V
ið
m
ið
un
ar
m
ör
k
S
K
E
um
s
am
þj
öp
pu
n
Virkur markaður
skv. viðmiðum SKE
Samþjöppun á
markaði skv. SKE
Fákeppnismarkaður
V
ið
m
ið
un
ar
m
ör
k
ES
B
um
s
am
þj
öp
pu
n
0 500 1.000 1.500
HHI stuðull
2.000 2.500 3.000 3.500
Matvörumarkaður
Bankamarkaður
Makríll
Grálúða
Gullkarfi
Ufsi
Ýsa
Þorskur
Botnfiskur
Andrés Magnússon
andres@mbl.is
Samkeppni er virk og samþjöppun
lítil á öllum mörkuðum sem íslensk
sjávarútvegsfyrirtæki starfa á, bæði
innanlands og utan. Þetta er niður-
staðan í tölfræðilegri athugun Arev,
þar sem viðurkenndar, alþjóðlegar
aðferðir voru notaðar við mat á
virkri samkeppni á mörkuðum. Til
samanburðar er samkeppni á mat-
vörumarkaði og bankamarkaði á Ís-
landi mun minni, en þar er afar mikil
samþjöppun og hefur aukist hin allra
síðustu ár, ólíkt því sem verið hefur í
sjávarútvegi.
Sjávarútvegsfyrirtækið Brim fékk
verðbréfafyrirtækið Arev til þess að
meta samkeppni og samþjöppun í ís-
lenskum sjávarútvegi í framhaldi af
ákvörðunum Samkeppniseftirlitsins
(SKE) frá í vor vegna viðskipta með
hluti í Brimi. Þau taldi stofnunin til
þess fallin að hafa áhrif á mat á yfir-
ráðum í félaginu í skilningi sam-
keppnislaga, en þar gæti verið um
skaðlega samþjöppun að ræða. At-
hugun Arev bendir ekki til þess að
svo hafi verið.
Athugun Arev beindist eðlilega
mikið að starfsemi Brims, en þar er
jafnframt litið til samkeppni og sam-
þjöppunar í íslenskum sjávarútvegi í
heild og hann meðal annars borinn
saman við tvo aðra geira atvinnulífs
og neyslumarkaðar, matvörumarkað
og bankaþjónustu.
Virk samkeppni skv. mæli-
kvarða Samkeppnisstofnunar
Arev reiknaði út svokallaðan
HHI-stuðul, sem nær frá núlli upp í
10.000, en markaðir sem hafa HHI-
gildi yfir 2.000 eru að öllu jöfnu álitn-
ir mjög samþjappaðir markaðir (sjá
hliðardálk um aðferðina). Þetta er
sama aðferð og Samkeppniseftirlitið
beitir í sínum störfum. Þegar litið er
til markaðar með aflahlutdeildir
botnfisks, metinn í þorskígildis-
tonnum, kemur á daginn að hann var
í heildina 479 stig árið 2019, en hafi
yfirráð í Brimi breyst það ár hækk-
aði hann samt sem áður aðeins í 605
stig, sem er langt undir þeim mörk-
um sem einkenna fákeppni og sam-
þjappaða markað, og kallaði því tæp-
lega á íhlutun.
Fákeppni á matvörumarkaði
og í bankaþjónustu
Það er fróðlegt að bera þá tölu
saman við samsvarandi útreikninga
á öðrum mörkuðum. Samkeppniseft-
irlitið heimilaði þannig í fyrra sam-
runa Festar og N1 annars vegar og
Haga og Olís hins vegar, en í
tengslum við þá ákvörðun var HHI-
stuðullinn reiknaður. Fyrir var stuð-
ullinn 2.796 og því vel yfir 2.000 stiga
viðmiðunarmörkum SKE, en eftir
samrunann hafði HHI-stuðullinn
hækkað í 3.261 stig.
Annar stór geiri atvinnulífs og
neyslumarkaðar er bankamarkaður-
inn, þar sem þrír stórir viðskipta-
bankar ráða lögum og lofum. Sam-
anlagður er HHI-stuðullinn þar
2.982 í heildarstarfsemi banka, en sé
aðeins litið til hlutdeildar innlána er
hann enn hærri eða 3.126 stig.
Nefna má ýmsa fleiri markaði og
greinar, þar sem mikillar samþjöpp-
unar gætir og leiða má rök að því að
samkeppni sé minni en æskilegt
væri. Þar má telja tryggingar, olíu-
verslun, flutninga, lyfsölu og fleira.
Þeir markaðir sjávarútvegs, sem
athugun Arev náði til, voru heildar-
hlutdeild aflamarks árið 2019, afla-
hlutdeild útgerða í einstökum fisk-
tegundum sama ár, afurðir á
neytendamarkaði bæði heima og al-
þjóðlega, markaðir fyrir aðföng á
borð við olíu og viðhaldsþjónustu, og
loks var athuguð samkeppni á vinnu-
markaði.
Meginniðurstaða allra þessara at-
hugana og útreikninga er að íslensk
sjávarútvegsfyrirtæki starfi á virk-
um samkeppnismarkaði, þar sem
samþjöppun er lítil. Sem er hreint
ekki í góðu samræmi við það sem
margir hafa gefið sér í opinberri um-
ræðu um stjórn fiskveiða og íslensk-
an sjávarútveg.
Virk samkeppni um
flestar fisktegundir
Athyglisvert er að skoða einstakar
fiskitegundir fyrir fiskveiðiárið 2019/
2020, en þar er nokkur munur á milli
tegunda. Þar var litið til tegunda,
þar sem úthlutun er meiri en 10.000
tonn og HHI-stuðlar breytast, hafi
ætluð yfirráð í Brimi breyst. Nær
allir markaðir með einstakar fiskteg-
undir, sem eitthvað kveður að, reyn-
ast þar hafa lága HHI-stuðla. Þar er
það helst karfi sem hefur hátt gildi
eða 1.961 stig, sem þó er ekki yfir
fyrrnefndu viðmiði um 2.000 stig.
Hvað karfann áhrærir er rétt að hafa
í huga að hann er fyrst og fremst
hráefni sem selt er beint utan, en
nánast engin vinnsla eða neysla er á
honum á innanlandsmarkaði.
Sú tegund sem mest hefur að
segja er sem fyrr þorskurinn, en
HHI-gildi hans var aðeins 371 stig
fyrir, en væri 400 stig ef yfirráð í
Brimi reyndust breytt. Það er langt
innan við 2.000 stiga viðmiðið, en
samkvæmt skilgreiningu Sam-
keppniseftirlitsins teljast markaðir,
þar sem HHI-gildi eru undir 1.000,
vera virkir samkeppnismarkaðir.
Í þessu samhengi er einnig vert að
horfa til viðskipta með aflamark, en
þau hafa verið lífleg undanfarin fisk-
veiðiár. Á þorski hefur að jafnaði far-
ið um fjórðungur aflamarks á milli
aðila síðustu þrjú fiskveiðiár, um
þriðjungur af ýsu og frá 20-40% af
ufsa. Nokkuð stór hluti aflamarks er
færður á milli skipa ár hvert og ekki
verulegar breytingar þar á milli ára.
Meirihluti aflamarksins er oftast
færður milli ótengdra aðila. Þarna að
baki búa opinberar upplýsingar frá
Fiskistofu Íslands, sem einhverjum
koma sjálfsagt á óvart, enda er oft
látið sem raunin sé önnur í opinberri
umræðu um kvótakerfið og íslensk-
an sjávarútveg.
Í samræmi við fyrri skýrslu
Hagfræðistofnunar
Þær ættu þó tæplega að koma
mjög á óvart, því að niðurstöðurnar
eru í góðu samræmi við samsvarandi
útreikninga í skýrslu Hagfræði-
stofnunar árið 2010. Niðurstaðan þá
var sú að markaður með aflamark
væri skilvirkur og útreikningar Arev
nú benda til hins sama.
Þegar litið er til helstu þátta, sem
búa að baki verðmyndun hérlendis,
sést að verð á erlendum mörkuðum
ræður þar langmestu og gengi krón-
unnar þar með. Mikið fall varð á olíu-
verði á fyrri hluta þessa árs, en það
hafði engin áhrif á fiskverð. Eins var
verðdreifni á undanförnum fiskveiði-
árum könnuð, en hún var á bilinu 4-
15% fyrir þorsk, sem bendir til þess
að markaður sé ekki síður virkur nú
en þegar skýrsla Hagfræðistofnunar
var gerð fyrir áratug. Niðurstaða
fyrir aðrar tegundir er mjög svipuð.
Meginniðurstaðan er því að mark-
aður með aflamark (eða leigukvóta,
eins og hann er oft nefndur) sé al-
mennt mjög virkur. Sem fyrr segir
er verðið að langmestu leyti háð
verði á viðkomandi fisktegund á er-
lendum markaði. Það hversu langt
er liðið á kvótaárið hefur ekki mark-
tæk áhrif.
Þegar horft er til markaðsumsvifa
einstakra útgerða er þó ekki nóg að
líta aðeins til kvótahlutdeildarinnar
hér á landi, þegar haft er í huga að
markaðir eru að langmestu leyti er-
lendis. Enda þótt Íslendingar séu
gild fiskveiðiþjóð í Norður-Atlants-
hafi er hlutdeild þeirra á helstu
mörkuðum í Evrópu ekki mikil. Það
er helst að það megi merkja hana í
karfa og stöku afurðaflokkum
þorsks, en ekki á heildina litið.
Sáralítil samþjöppun í sjávarútvegi
 Tölfræðileg athugun Arev verðbréfaþjónustu fyrir Brim bendir til virkrar samkeppni í sjávarútvegi
 Samþjöppun á matvörumarkaði og í bankaþjónustu hins vegar langt yfir viðmiðunarmörkum
6 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 21. SEPTEMBER 2020
Funahöfða 7, 110 Reykjavík | Sími 577 6666
KIEL/ - OG FRYSTITJEKI
., '*-�-��,�rKu�,
Kæli- & frystibúnaður
í allar gerðir sendi- og flutningabíla
HHI (Herfindahl-Hirschman in-
dex) mælir fjölbreytileika með
einfaldri og auðskiljanlegri að-
ferð, sem notuð er af samkeppn-
isyfirvöldum víða um heim, einnig
á Íslandi.
Hlutdeild hvers aðila á markaði
er margfölduð með sjálfri sér. Út-
koman sýnir samþjöppunina hjá
honum, en samanlagðir stuðlar
allra aðila á markaðnum sýna
samþjöppunina á honum í heild.
Hámarkið er einokun 100%
markaðshlutdeildar (100² =
10.000), en þar sem þrír eru á
markaði, einn með helming hans
og hinir fjórðung hvor (50² + 25²
+ 25² = 2.500 + 625 +625), er
samanlagður stuðull markaðarins
3.750 og endurspeglar þá sam-
þjöppun þess með helmingshlut-
inn.
HHI-stuðull yfir 2.000 þykir á
Íslandi til marks um mikla sam-
þjöppun, en í Evrópusambandinu
er miðað við 2.500 stig.
Notast við
HHI-stuðul
TÖLFRÆÐI
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
„Það má reikna með því að gæsa-
stofnarnir séu í alveg þokkalegu
standi, mér sýnist stefna í ágætis ár,“
sagði dr. Arnór Þórir Sigfússon dýra-
vistfræðingur. Hann er einn helsti
gæsasérfræðingur landsins.
Nýjar tölur úr gæsatalningum í
Bretlandi í haust eru væntanlegar í
byrjun október, sem er seinna en
venjulega. Ástæða seinkunarinnar er
kórónuveirufaraldurinn. Þeir sem
ganga frá niðurstöðunum hafa ekki
verið í fullri vinnu undanfarið.
Margar gæsir bera nú senditæki
sem skrá ferðir þeirra. Arnór sagði að
merktar heiðagæsir séu byrjaðar að
yfirgefa landið en engin grágæsanna.
Merktir helsingjar halda sig enn á
sínum stað. Spáð er norðanátt og þá
getur heiðagæsin farið að fara.
Arnór sendir gæsaáhugafólki
Gæsafréttir og birtir á Facebook. Í
nýjasta fréttabréfinu er greint frá því
að blesgæsir hafi streymt til landsins.
Þær dvelja hér allt fram í nóvember.
Hann biðlar til veiðimanna að safna
öðrum vængnum af veiddum gæsum
og senda sér (ats@verkis.is). Lesa
má aldurshlutföll veiðinnar úr vængj-
unum. „Af því sem ég hef fengið virð-
ist hafa verið þokkalegt varp hjá
heiðagæsinni og það stefnir líka í góð-
an árangur hjá grágæsinni. Sam-
kvæmt vængjasýnunum er þokkalega
hátt hlutfall af ungum.“
Það stefnir í þokkalegt ár
hjá íslensku gæsastofnunum
 Biðlar til veiðimanna að senda vængi af veiddum gæsum
Merkt Dr. Arnór með grágæs sem
ber tæki sem skráir staðsetninguna.