Morgunblaðið - Sunnudagur - 06.09.2020, Blaðsíða 14

KÓRÓNUVEIRAN
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6.9. 2020
H
álft ár er liðið frá því að kór-
ónuveiran smeygði sér óboðin
inn fyrir landsteinana. Þrátt
fyrir að Íslendingar hafi náð
ágætum tökum á útbreiðslu
hennar hafa samt sem áður rúmlega tvö þúsund
manns verið það óheppnir að fá hana og tíu hafa
látist. Flestir virðast fá væga pest og ná sér
ágætlega en það á þó ekki við um alla. Hópur
fólks sem fékk veiruna snemma í vor glímir nú
við eftirköst og nefnir fólk ýmis einkenni eins og
öndunarerfiðleika, hita, þreytu, svefnleysi,
svima, heilaþoku, liðverki, meltingaróþægindi
og hausverk. Listinn er mun lengri.
Ofboðsleg þreyta
Erfitt er að spá um hvort einkenni þessi muni
smátt og smátt hverfa eða séu komin til að vera.
Vissulega veldur það áhyggjum lækna og ekki
síst þeirra sem sjá ekki fyrir endann á vanlíðan
sinni. Blaðamaður leitaði svara hjá einum helsta
sérfræðingi á sviði smitsjúkdóma, yfirlækninum
Má Kristjánssyni.
Við byrjum á að ræða einkenni veirunnar og
hvort þau hafi komið læknum á óvart.
„Þessi einkenni koma kannski ekki á óvart.
Veirusýkingar eru misskæðar; sumar mjög
skæðar. Eitt af einkennum veirusýkinga er
þreyta en það sem kemur kannski á óvart með
kórónuveiruna er þessi ofboðslega þreyta sem
fólk upplifir. Fólk verður svo hryllilega þreytt.
Svo eru það hefðbundin öndunarfæraeinkenni,
eins og særindi í hálsi og hósti. Þá verða sumir
mjög veikir og það er það sem er svo uggvæn-
legt,“ segir hann og nefnir að veiran valdi oft
öðrum einkennum, eftir því hvernig hún kemst
inn í hin ýmsu líffæri.
„Þegar við skoðum nánar hvernig veiran
kemst inn í líkamann sér maður að viðtakar
hennar eru ekki bara í lungum, heldur geta þeir
verið í hjarta og meltingarvegi. Þannig verða
einkennin hjá sumum, sennilega minnihluta
fólks, mjög víðtæk,“ segir hann og nefnir einnig
að vírusinn geti veikt líffæri sem fyrir eru veik,
en einnig getur hann einn og sér valdið usla,
eins og til dæmis bólgum í hjarta.
„Í sumum tilfellum hefur veiran farið í hjart-
að,“ segir hann og segir þá mögulegt að fólk sitji
uppi með hjartasjúkdóm eftir Covid.
Það er stóra spurningin
„Sumir einstaklingar upplifa svima, heilaþoku
eða jafnvel þunglyndi og kvíða. Þetta eru samt
frekar undantekningar, en ég segi þetta með
fyrirvara því þar til við erum með langtíma-
rannsóknir vitum við ekki meira,“ segir Már og
vitnar í bandaríska rannsókn sem gerð var í júlí
hjá bandarísku heilbrigðismálastofnuninni
CDC. Í henni kemur fram að 30% fólks voru
enn með heilmikil einkenni tveimur til þremur
vikum eftir greiningu.
„Það er kannski ekki skrítið og fer einnig eft-
ir aldri og hvort viðkomandi sé með undir-
liggjandi einkenni eða sjúkdóma. Þetta er fólkið
sem ekki þurfti á spítalavist að halda,“ segir
Már og veltir fyrir sér hverjir muni þjást mest
af langtímaáhrifum veirunnar; fólkið sem var á
spítala eða þeir sem ekki þurfti að leggja inn.
Rannsóknin sem Már vitnar í er takmörkuð
að því leyti að þegar hún var gerð var aðeins
stuttur tími liðinn frá því að veiran fór að stjá. Í
dag er liðinn lengri tími og enn er fólk að glíma
við eftirköst.
„Hvað verður þessi hópur, sem kvartar yfir
einkennum þremur vikum seinna, sannarlega
stór, sex, níu eða tólf mánuðum seinna? Það er
stóra spurningin.“
Í kjölfar þessara vangaveltna ræðum við
grein sem nýlega birtist í bandaríska dag-
blaðinu Boston Globe en þar kemur fram að
93% af fólki sem kvartar yfir einkennum löngu
eftir greiningu er fólk sem ekki lagðist inn á
spítala.
„Það er dálítið merkilegt. En þetta er það
sem við köllum einblind rannsókn; þarna er
bara verið að horfa á hópinn sem greindist með
Covid. Ef við bærum þennan hóp saman við
jafnstóran hóp sem ekki fékk sýkinguna, hvað
væru margir sem myndu kvarta yfir einkenn-
um? Þannig að þetta eru hlutir sem á eftir að
skoða betur með lýðgrunduðum rannsóknum.“
Heilaþokan veldur heilabrotum
Eitt af því sem veldur læknum nokkrum heila-
brotum er heilaþoka sem fólk telur upp sem eitt
af einkennum Covid; jafnvel hálfu ári síðar.
„Þetta er mjög athyglisvert og ég er sann-
færður um að við eigum eftir að læra mikið um
líffræði líkamans á næstunni. Við erum að
ganga í gegnum meiriháttar náttúrulega til-
raun,“ segir hann og útskýrir tilgátu sína.
„Við erum öll að hrörna
alveg frá tvítugu,“ segir
Már og segir hann að Covid
geti í raun hraðað þessari
heilahnignun, sem sé þá
hugsanlega óafturkræf.
„Ef þú ert kannski um
sextugt og færð Covid, þá
gæti vel verið að þú náir
þér aldrei að fullu og það verði alltaf smá þoka í
þér. Fólk getur verið svifaseinna,“ segir Már.
Eitt einkenni sem margir nefna er að missa
bragð- og lyktarskyn.
„Það að missa bragð- og lyktarskyn gæti ver-
ið vegna staðbundinna áhrifa í munn- og nefholi.
Sumir telja að fólk sé að fá heilabólgu eða bólgu
í taugarnar. Kannski eru fleiri en við höfum gert
okkur grein fyrir með undirklíníska heilabólgu
og sitja þá eftir með einhvern skaða.“
Orsakar Covid ME-sjúkdóminn?
Lýsingar fólks á ofsaþreytu eftir Covid hljóma
svolítið eins og einkenni ME-sjúkdómsins. Get-
ur verið að fólk fái ME í kjölfar kórónuveir-
unnar?
„Það er mjög áhugaverð spurning og ég veit
að læknar erlendis eru að fylgja eftir fólki með
tilliti til þess. Einkenni á ME er meðal annars
ofsaþreyta og minnkandi orkustig, þannig að
fólk getur ekki unnið. Við það að reyna á sig
verður fólk bara verra. Miðað við það sem við
vitum og vitum ekki um ME, þá veltum við því
fyrir okkur hvort Covid sé einn af þeim þáttum
sem setja ME-sjúkdóminn í gang,“ segir hann.
„Það veit í raun enginn nóg um þennan sjúk-
dóm,“ segir Már og nefnir að mögulega liggi
svarið í orkukornum í umfrymi frumna.
„Það er milljón dollara spurningin. Í orku-
kornum frumna leysist orka fæðunnar úr læð-
ingi. Hvaða áhrif, ef einhver, hefur svona veiru-
sýking á þá starfsemi? Það er ekki nóg vitað um
það. En af því að þarna verður orkan til og þess-
ir einstaklingar nefna lágt orkustig, þá gæti ver-
ið lógískt að það sé eitthvað að í orkukorn-
unum.“
Er hægt að eiga eitthvað við þessi orkukorn;
lækna þau?
„Það er erfitt. Þau eru mjög sérstakt fyrir-
brigði.“
Már segir ekki að undra að fólk óttist að fá
ME í kjölfar kórónuveirunnar en engin lækning
hefur fundist við þeim sjúkdómi þótt margt sé
gert til að lina þjáningar
og minnka einkenni.
„En það er einnig til
fyrirbæri sem nefnist
Post Viral Fatigue og má
ekki rugla saman við ME.
Þá er oft miðað við að ein-
kennin vari allt að sex
mánuðum eftir veirusýk-
inguna. En ef einkennin fara umfram þann
tíma, þá uppfylla þau skilyrði á skilgreiningu
ME,“ segir Már og nefnir að þegar lengri tími
er liðinn verði hægt að skilja betur afleiðingar
kórónuveirunnar og hvort hún valdi ME-
sjúkdóminum.
Skyndidauði er umhugsunarefni
Alvarleg eftirköst kórónuveirunnar geta verið
blóðtappar.
„Það eru einstaklingar sem koma inn með
erfið einkenni í staðbundnum líffærum. Það eru
sannarlega langtímaáhrif af veirusýkingu. Þar
kemur til samspil veirunnar og ónæmiskerfis-
ins. Það er til í dæminu að alvarlega veikir Co-
vid-sjúklingar fái bólgur í æðarþelið og hjá sum-
um gengur það yfir. Hjá öðrum getur það leitt
til síðkominna vandamála í æðakerfinu og getur
leitt til blóðtappa eða smáæðasjúkdóms,“ út-
skýrir Már og segir að ef blóðtappi fari í heila
eða lungu geti fólk dáið.
„Skyndidauði eftir Covid er umhugsunarefni,
en við erum að tala um eitthvað sem er sjald-
gæft. Ekki má gleyma að þetta eru frávik sem
eiga aðeins við um mjög lítinn hluta fólks sem
fengið hefur Covid. Ég sé fyrir mér að þessi
vandamál á Íslandi verði fátíð,“ segir Már og
nefnir einnig að fólk sem þurft hefur á önd-
unarvél að halda eigi oft við langtímaheilsufars-
vandamál að stríða.
„Sumir þjást af áfallastreituröskun eftir þá
reynslu. Ástæða þess að ég nefni þetta er að
þetta er svo flókin mynd,“ segir hann og út-
skýrir að fólk sem þjáist af langtímaeinkennum
vilji ef til vill skella skuldinni eingöngu á kór-
ónuveiruna sjálfa.
„En það er ekki alltaf þannig; það eru margir
fletir á þessu máli.“
Rannsókn ÍE vekur vonir
Már er farinn að líta á úrið sitt, enda nóg að
gera á spítalanum. Við förum að slá botn í sam-
talið en blaðamaður nær að skjóta inn einni
lokaspurningu.
Er eitthvert plan fyrir þá sem fengið hafa
Covid og eru enn, sex mánuðum síðar, að upp-
lifa einkenni og vanlíðan?
„Já, landlæknir, Alma Möller, hefur gengið á
undan með góðu fordæmi og kallað saman
heilsugæsluna, starfsmenn göngudeilda Covid
og endurhæfingarstofnanir hér á landi. Fólk á
að leita í heilsugæsluna með sín einkenni og
vandamál, því vissulega geta þau komið upp. Ef
heilsugæslan sér tilefni til vísar hún fólki til okk-
ar á göngudeildina þar sem við förum í gegnum
hlutina. Og annaðhvort í gegnum okkur eða
heilsugæsluna er farvegur inn í endur-
hæfingarstofnanir. Það verða alltaf einhverjir
sem lenda í vondum málum heilsufarslega og
þurfa á endurhæfingu að halda,“ segir Már, en
samkvæmt upplýsingum frá Reykjalundi hafa
nú þegar tuttugu manns sótt þangað endur-
hæfingu. Tuttugu og fimm beiðnir vegna lang-
vinnra einkenna liggja nú fyrir og segir Stefán
Yngvason, yfirlæknir á Reykjalundi, að beiðnir
berist jafnt og þétt.
Már nefnir að lokum að einnig verði öllum
Covid-sjúklingum boðin þátttaka í rannsókn Ís-
lenskrar erfðagreiningar. Sú rannsókn mun þá
varpa skýrara ljósi á afleiðingar veirunnar.
Margir Íslendingar eru nú þegar skráðir í rann-
sóknina, sem auðveldar rannsakendum þegar
bera á saman heilsufar fólks, fyrir og eftir Co-
vid.
„Ég horfi mjög til niðurstaðna þessara rann-
sókna til þess að geta tjáð mig betur eftir hálft
til eitt ár.“
Már segir að læknar séu að
skoða hvort Covid-19 geti
orsakað ME-sjúkdóminn en
of stutt er síðan veiran fór að
stjá til að slá því föstu.
Morgunblaðið/Ásdís
Fólk verður svo hryllilega þreytt
Yfirlæknir smitsjúkdómalækninga, Már Kristjánsson, ræðir eftirköst kórónuveirunnar. Segir hann orkuleysi
og ofsaþreytuköst vekja athygli og veltir fyrir sér hvort veiran geti valdið ME-sjúkdóminum.
Ásdís Ásgeirsdóttir asdis@mbl.is
’Ef þú ert kannski umsextugt og færð Covid,þá gæti vel verið að þú náirþér aldrei að fullu og það
verði alltaf smá þoka í þér.
Fólk getur verið svifaseinna.