Náttúrufræðingurinn

Ukioqatigiit

Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 23

Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 23
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags 243 Neðri hluti Dalfjalls er næstur að aldri. Hann er af sömu gerð og Háin, alkalí-ólivínbasalt. Stórt stuðlað inn- skot, sem meðal annars myndar Fílinn syðst í fjallinu, er hluti af sömu myndun. Næstir í aldursröð Norðurkletta eru Heimaklettur, Miðklettur og Ystiklettur sem allir tilheyra sömu gosmyndun. Þessar myndanir koma ekki frekar við sögu hér og ekki heldur Klifið, sem er nokkru yngra en klettarnir þrír. Yngstu bergmyndanir Norðurkletta eru efri hluti Dalfjalls ásamt Blátindi. Hann er gerður úr plagíóklasdílóttu kubbabergi og þursabergi og flokkast sem hawaiít samkvæmt efnagreiningum Ingvars A. Sigurðssonar o.fl. 2007.5 Myndunin virðist hafa orðið til við gos undir jökli fremur en í sjó.4 Þegar hér var komið sögu mynduðu Norðurklettar allmikinn samhangandi móbergshöfða undir ísaldarjökli sem náði hámarki sínu fyrir 20–25 þúsund árum, þegar jaðar íslenska meginjökuls- ins lá á landgrunnsbrúninni allnokkru sunnar. Síðan tók að hlýna og jöklar drógust saman. Talið er að jökull hafi verið horfinn af Vestmannaeyjasvæð- inu fyrir 14–15 þúsund árum. Eldvirknin hélt áfram, fyrst í sjó en síðar urðu gos á þurru landi og við tók hraunrennsli. Stórhöfði varð til í sjávargosi og reis úr sæ sem stök eyja nokkru sunnan við Norðurkletta. Aldur hans er ekki vel þekktur en höfðinn er líklega einhvers staðar á bilinu 7 til 10 þúsund ára.6–8 Helgafell og Sæfell eru talin hafa orðið til í eldsumbrotum fyrir um 6 þús- und árum. Ekki er fyllilega ljóst hvort um tvö aðskilin gos var að ræða9,10 eða eitt gos sem þróaðist úr neðansjáv- argosi yfir í gos á þurru landi.4 Talið er að Sæfell hafi myndast í kröftugu sprengigosi í sjó sem skildi eftir sig mikla gjóskugíga. Helgafell varð til í beinu framhaldi, eða skömmu síðar, í hraungosi sem byggði upp fallegt fell með gígskál í toppinn. Hraun og gjóska frá Sæfelli og Helgafelli tengdu saman Norðurkletta og Stórhöfða svo úr varð Heimaey. Fyrir þessi gos var Herjólfs- dalur vík með þverhníptum sjávar- hömrum á alla vegu nema mót suðri. Helgafellshraunið fyllti víkina og mynd- aði dalinn með sínum bröttu skjólsælu hlíðum og flata botni. Innst í dalnum, á mótum hrauns og hlíðar, myndaðist síðan svolítil tjörn, Daltjörn. JARÐFRÆÐILEG UMMERKI OFANFLÓÐA Grjóthrun og skriður hafa sett svip sinn á sögu Vestmannaeyja allt frá upp- hafi. Hrun úr sjávarhömrum og hlíðum er algengt en ummerki þess hverfa víð- ast jafnharðan í hafið. Skriðukeilur finn- ast víða á Heimaey og berghlaupsurð er í Herjólfsdal. Skriðufallaannáll Vest- mannaeyja er bæði langur og fjölbreyti- legur. Hér verður hann ekki rakinn í heild en einungis fjallað um skriður og berghlaup í Herjólfsdal. Umfjöllun um skriðuföll og grjóthrun í eyjunum má lesa í skýrslu Veðurstofu Íslands frá 2012 um hrunhættu í Hásteinsgryfju.11 HERJÓLFSHAUGUR Herjólfur nokkur Bárðarson nam land á Heimaey og bjó í Herjólfsdal samkvæmt Hauksbók Landnámu og er dalurinn við hann kenndur. Aðrar gerðir Landnámu nefna hann ekki.12 Samkvæmt lífseigri sögu, sem meðal annars má lesa í Þjóðsögum Jóns Árna- sonar,13 á „undra mikil“ skriða úr Dal- fjalli að hafa eytt bæ Herjólfs sem sagan segir hafa staðið austan við Fjósaklett undir Blátindi (1. mynd). Herjólfur fórst í skriðunni, og ef marka má söguna var hann ekki ýkja vinsæll meðal nágranna sinna, enda réð hann yfir eina góða vatnsbólinu í eynni og seldi vatnið dýrt í þurrkatíð. Öðru máli gegndi um Vil- borgu Herjólfsdóttur, dóttur hans. Hún gaf eyjarskeggjum vatn úr vatnsbóli föður síns að næturlagi og vék góðu að hrafni sem hélt til í dalnum. Enda tók hrafninn til sinna ráða og tældi Vilborgu frá bænum í þann mund sem skriðan féll og bjargaði þannig lífi hennar. Ekki hefur grjótdyngjan eftir skriðuna heiti í þjóðsögunni. Örnefnið Herjólfshaugur virðist vera ungt og sést ekki í rit- uðum heimildum fyrr en á 20. öld, (sést fyrst 1911 skv. timarit.is). Í eldri heimildum er einungis talað um bungu eða urðardyngju. Brynjúlfur Jónsson frá Minnanúpi lýsir skriðunni í Árbók Fornleifafélags- ins 1907.14 Þar segir hann að skriðan hafi myndað allmikla bungu, sem væri um 100 faðmar í þvermál og 5–6 álnir á hæð eða meira. Norðurjaðar skriðu- bungunnar var grasi gróinn, segir Brynjúlfur, en að sunnanverðu gengu grasgeirar upp í hana hér og hvar. Fyrir innan grasjaðarinn norðan megin var lægð í skriðunni. Þar var jafnan vatn í urðargjótum sem kallaðar voru Silfur- brunnar. Þarna töldu sumir að hið forna vatnsból Herjólfs hefði verið. Á 20. öld fóru menn að sækja efni í Herj- ólfshaug í ofaníburð og fyllingar og að lokum var hann jafnaður út og búinn til sléttur völlur þar sem Silfurbrunnar voru áður.15 Engar minjar um mannvirki komu í ljós undir skriðunni. Út frá lýsingu Brynjúlfs má gróflega áætla flatarmál og efnismagn skriðunnar. Hann notar danskar álnir við mælingu sína. Ein slík alin er 62,8 cm á lengd. Þrjár álnir voru í faðmi og telst danski faðmurinn því um það bil 188,4 cm. Þetta þýðir – með öllum viðeigandi fyrirvörum um gamla álnatalið – að skriðan var um 30.000 m2 eða 3 hektarar að flatarmáli og 3–4 metrar á hæð. Ef reiknað er með að meðalþykkt skriðuhaugsins sé 2 metrar verður rúmmálið um 60.000 m3. Aldur- inn má líka meta út frá því að skriðan virðist hafa verið minna gróin en Myki- takshlaupið sem rætt verður um hér á eftir og því líklega yngri. Erfitt er að meta hvort einhver sann- leikskjarni er í sögunni um skriðu- hlaupið. Sögnin um bæinn sem hvarf í Herjólfsdal og stúlkuna sem bjargaðist er þó vafalítið skáldskapur enda er þetta flökkusaga sem sögð hefur verið um marga bæi sem lent hafa í skriðuföllum og snjóflóðum. Jóhann Gunnar Ólafs- son, sem skrifaði lýsingu Vestmanna- eyja í Árbók FÍ 1948, telur að sagan um Vilborgu og hrafninn hafi orðið til á 19. öld.16 Sögnin um skriðuhlaupið á bæ Herjólfs er þó eldri. Gizur Pálsson, prestur í Ofanleiti, skrifaði Vestmanna- eyjalýsingu einhvern tímann upp úr aldamótunum 1700 og nefnir þar að skriða hafi fallið yfir bæinn eða bæjar- stæðið fyrir löngu.17 Landnámsbærinn í Herjólfsdal uppgötvaðist á 20. öld og fornleifarannsóknir leiddu í ljós miklar og heillegar húsatóftir á hrauninu í miðjum dal.18 Engin skriða hefur fallið yfir þær. Í sögunni um bæ Herjólfs gæti hins vegar leynst minning um mikið skriðuhlaup í Herjólfsdal snemma á öldum. Þá gæti Herjólfshaugur hafa myndast. Þó er eins líklegt að sagan eigi ekki við nein sannindarök að styðjast. Herjólfshaugur þarf ekki að hafa mynd- ast í einni stórri skriðu. Hugsanlegt er að hann hafi hlaðist upp í tímans rás í endurteknum smáskriðum og hruni úr Ritrýnd grein / Peer reviewed
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.