Morgunblaðið - 02.01.2021, Side 28

28 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 2.1. 2021
Eins og margir af bandarískum samlöndum
mínum var ég sleginn þegar Donald J. Trump
forseti neitaði að skuldbinda sig til að láta af
hendi vald forseta ef hann tapaði í kosningunum
3. nóvember. Þetta lét hann í ljós í október þeg-
ar hann mældist að jafnaði með minna fylgi en
Joseph R. Biden yngri, fyrrverandi varaforseti,
í skoðanakönnunum.
Til að bæta gráu ofan á svart fylgdi Mike Lee,
öldungadeildarþingmaður frá Utah, sem situr í
dómsmálanefnd öldungadeildarinnar, þessu eft-
ir með tísti: „Lýðræðið er ekki takmarkið; það
eru frelsi, friður og velmegun. Við viljum að
ástand mannsins blómstri. Óbreytt lýðræði get-
ur komið í veg fyrir það.“ Óbreytt lýðræði? Það
eina sem má segja slíkri yfirlýsingu til málsbóta
er að loks var stjórnmálamaður úr röðum
repúblikana heiðarlegur um markmið sín og
það gæti hæglega markað tímamót í orðræðu
okkar lands og þjóðarsamræðu.
Ef það eiga ekki að vera friðsamleg og jafnvel
hnökralaus valdaskipti og fólk eins og Lee öld-
ungadeildarþingmaður nær sínu fram og við
snúum baki við lýðræðinu munu líf okkar og
hugmyndir okkar um Bandaríkin sem vígi full-
trúalýðræðis og virðingar fyrir mannréttindum
breytast til frambúðar.
Fyrir ári velti ég fyrir mér í bók minni
„People, Power and Profits: Progressive Capi-
talism for an Age of Discontent“ („Fólk, vald og
gróði: framsækinn kapítalismi á öld óánægju“)
vandanum sem blasti við Repúblikanaflokkn-
um. Hann hefur gerst málsvari markmiða sem
meirihluti Bandaríkjamanna er andvígur.
Bandaríkjamenn hafa látið koma fram að þeir
vilja aðgengi fyrir alla að heilbrigðisþjónustu,
betra aðgengi að menntun, hærri lágmarkslaun,
öflugri takmarkanir á byssueign og svo fram-
vegis. Eina leiðin fyrir Repúblikanaflokkinn til
að halda völdum er að fylgja andlýðræðislegri
stefnu – svipting kosningaréttar (fæla kjós-
endur frá því að kjósa), valdsvipting (breyta
mörkum kjördæma sér í vil) og hlaða sínum
dómurum í Hæstarétt til að setja skorður við
því sem demókratar í meirihluta á þingi eða á
forsetastóli gætu gert.
Við höfum fylgst með því sem repúblikanar
eru í raun að gera í eins miklu ósamræmi og það
kann að vera við hvað þeir hampa fánanum og
vísa til stjórnarskrárinnar. Nú eru þeir byrjaðir
að tala af meiri hreinskilni um fyrirætlanir sín-
ar. Nú gætum við ef til vill átt raunverulegt
samtal um hvernig land við viljum að Bandarík-
in séu. Erum við sammála Lee öldungadeildar-
þingmanni um markmiðin? Helgar tilgangurinn
meðalið? Erum við tilbúin til að gefa lýðræðið
upp á bátinn til að ná þeim? Og myndum við í
raun ná þeim með því að snúa baki við lýðræði?
Víst er að í sögunni er að finna margar viðvar-
anir.
Á undaförnum fjórum árum höfum við séð
hvað stofnanir okkar eru ákaflega veikar fyrir –
þar má nefna þær sem tryggja jafnræði, póli-
tískt frelsi, gæði opinberrar þjónustu, frjálsa og
virka fjölmiðlun og réttarríkið. Þegar ég var
yfirhagfræðingur Alþjóðabankans fyrir 20 ár-
um fórum við yfir það með ríkjum hvernig ætti
að koma á fót góðum stofnunum og á þeim tíma
horfðum við til Bandaríkjanna sem fyrirmyndar
og fordæmis. Við vorum ekki viss um hvernig
móta ætti góðar stofnanir og gátum ekki einu
sinni skilgreint hvað það þýddi nákvæmlega, en
þegar maður sæi þær mætti þekkja þær. Þar
fóru saman venjur og lög. Þjóðfélög sem virk-
uðu vel höfðu hvort tveggja – réttarríkið var
nauðsynlegt, en venjur sem allir borgarar virtu
höfðu meiri sveigjanleika. Ekki væri hægt að
setja í lög allt sem fylgdi „góðri hegðun“. Fyrir
það væri heimurinn einfaldlega of flókinn og sí-
breytilegur.
Skömmu síðar var ég í forsæti alþjóðlegs
hóps sem kallast Nefnd um mælingu efnahags-
frammistöðu og félagslegs árangurs (Commiss-
ion on the Measurement of Economic Perform-
ance and Social Progress). Markmið okkar var
að leggja mat á heilbrigð hagkerfi þar sem
borgararnir bjuggu við velferð á háu stigi og
greina hvað þyrfti til að móta og halda þessum
samfélögum við. Við horfðum sérstaklega á eitt
atriði, sem oft hafði verið haft útundan í fyrri
greiningu, og það var traust – traust borgar-
anna hverra til annarra og sameiginlegra stofn-
ana.
Þegar ég var að alast upp í Gary í Indiana-
ríki lærðum við í skólanum um styrkleika lýð-
ræðis í Bandaríkjunum, um kerfið okkar til að
tryggja aðhald og jafnvægi með skiptingu
valdsins og réttarríkið. Við ræddum lýðræði þar
sem rödd meirihlutans heyrðist skýrt, en rétt-
indi minnihlutans voru einnig virt. Við töluðum
ekki um traust – gengið var að því vísu að stofn-
anir væru brothættar, sem var nokkuð sem
hrjáði bananalýðveldi. Við litum niður á önnur
lönd þar sem peningar settu blett á pólitíska
framvindu. Þá höfðu ekki fallið dómar í Hæsta-
rétti eins og í máli þrýstihópsins Citizens Unit-
ed gegn bandarísku kosninganefndinni, þar sem
hlutur fyrirtækjapeninga í stjórnmálum var
settur á helgan stall. Og við hefðum ekki einu
sinni getað gert okkur í hugarlund að í Banda-
ríkjunum næði pólitískur minnihluti yfirburðum
til frambúðar og bæri enga virðingu fyrir rétt-
indum meirihlutans.
Undanfarin ár höfum við haft forseta sem
rústar venjum og hann hefur kennt okkur að
taka því sem við eigum að venjast ekki sem
gefnum hlut og gert það ljóst að við gætum
þurft að setja hegðun, sem á sér langa hefð –
eins og virðingu fyrir eftirlitsstofnunum, að
forðast hagsmunaárekstra og að birta skatt-
framtöl – í lög.
Ég vona að þessi mikilvægu tímamót í þjóðar-
samtalinu verði ekki vendipunktur í vegferð
þjóðarinnar. Ef þeir sem hafa óbeit á lýðræði
eins og Trump forseti og Lee öldungadeildar-
þingmaður halda áfram að ráða för má leita í
söguna til að sjá hvert það leiðir og við höfum nú
þegar séð vísbendingar. Brottnám illa merktra
öryggisstarfsmanna á ómerktum bílum á frið-
samlegum mótmælendum í Portland í Oregon-
ríki á liðnu sumri er illur fyrirboði og ber með
sér súran daun af brúnstökkum Hitlers. Það
sama á við um fullyrðingar forseta um að hann
sé einfaldlega yfir lögin hafinn eða úrslit frjálsra
og sanngjarnra kosninga.
Ef við gerum hins vegar ráð fyrir að lýðræðið
muni lifa af gætu þessi tímamót leitt okkur í allt
aðra átt: Nú blasir við okkur jafnvel enn erfið-
ara, en um leið hressandi verkefni, að styrkja
lýðræðið á ný. Við höfum séð veikleikana, brest-
ina í burðarverkinu. Við höfum séð hvað pening-
ar hafa mikil áhrif til eyðileggingar á stjórn-
málum, hvernig þeir grafa undan trausti og búa
til aðstæður sem skerpa á efnahagslegu mis-
rétti. Við höfum séð hvernig þetta ferli leiðir til
meiri sundrungar, umbreytir dyggðakerfi með
aðhaldi og skiptingu valdsins í kerfi með stíflum
og ágreiningi.
Okkur mun ekki takast að endurvekja traust
og tilfinningu félagslegrar einingar fyrr en við
tökumst án undanbragða á við samfléttaðan
vanda misréttis á grundvelli kynþáttar, upp-
runa og efnahags. Þessar gjár sundra okkur
óhjákvæmilega og grafa undan þeirri einingu
sem lýðræðið krefst.
Það verður ekkert áhlaupaverk að endurreisa
lýðræðið, en það mun einnig lyfta okkur upp.
Lýðræði snýst um meira en að kjósa á fjögurra
ára fresti. Vel heppnað lýðræði felur í sér víð-
tæka hlutdeild borgaranna í hinum ýmsu stofn-
unum borgaralegs samfélags; sameiginlegar að-
gerðir snúast um meira en bara stjórnar-
stofnanir eða opinberar stofnanir. Þær eru ekki
dragbítur á einstaklingshyggju eða frelsi, held-
ur styrkja þau og gera okkur öllum kleift að
blómstra.
Við höfum nálgast brúnina þar sem hjart-
fólgnum, lýðræðislegum réttindum okkar slepp-
ir, við höfum horft ofan í hyldýpið og skoðað það
sem ofan í því hvílir og sú skelfilega sýn gæti
orðið hvati til einmitt þeirrar þjóðarsamstöðu
sem Bandaríkjamenn þurfa til að reisa lýðræðið
okkar að nýju.
©2020 The New York Times Company og Joseph E.
Stiglitz. Á vegum The New York Times Licensing
Group.
Doug Mills/The New York Times
Mike Lee, öldungadeildarþingmaður repú-
blikana frá Utah, á blaðamannafundi í janúar.
Erin Schaff fyrir The New York Times
Tækifæri til að laga
brestina í lýðræðinu
Forsetinn sem braut allar venjur kenndi okkur að taka því sem við erum vön ekki sem gefnu
JOSEPH E. STIGLITZ
er hagfræðingur, sérfræðingur um opinbera stefnu-
mótun, prófessor við Columbia-háskóla og yfir-
hagfræðingur Roosevelt-stofnunarinnar, hugveitu
sem ekki er rekin í ágóðaskyni. Hann hlaut
minningarverðlaun Nóbels í hagvísindum árið 2001.
Á undaförnum fjórum árum höfum við séð
hvað stofnanir okkar eru ákaflega veikar
fyrir – þar má nefna þær sem tryggja jafn-
ræði, pólitískt frelsi, gæði opinberrar þjónustu,
frjálsa og virka fjölmiðlun og réttarríkið.’’
TÍMAMÓT: Í MIÐJUM FARALDRI TÓK METFJÖLDI KJÓSENDA Í BANDARÍKJUNUM BIDEN FRAM YFIR TRUMP
Elding lýsir upp himininn þegar
Donald Trump Bandaríkjaforseti stíg-
ur úr forsetaflugvélinni eftir kosn-
ingafund í New Hampshire í ágúst.