Morgunblaðið - 02.01.2021, Page 68

68 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 2.1. 2021
„Þetta er framúrskarandi verk sem verður
ekki á nokkurn hátt afgreitt sem „bara glæpa-
saga“,“ sagði Kolbrún Bergþórsdóttir um
Furðustrandir, skáldsögu Arnaldar Indriða-
sonar í Morgunblaðinu fyrir áratug. Í þessari
setningu kjarnast ákveðin hugsun sem loðað
hefur við glæpasagnaformið síðustu áratugi –
að þær séu „bara“ glæpasögur, eiginlega ekki
alvöru bækur og alls ekki alvöru bókmenntir.
Arnaldur Indriðason ruddi brautina fyrir ís-
lenskar glæpasögur, því þó hann hafi ekki ver-
ið sá fyrsti sem tók að rita slíkar vöktu Synir
duftsins, fyrsta skáldsaga hans, slíka hrifningu
lesenda þegar hún kom út að aðrir höfundar
fylgdu í kjölfarið. Fyrir þessi jól komu svo út
fjórtán íslenskar skáldsögur sem flokka má
sem glæpasögur, þó það geti stundum verið
snúið að greina á milli.
Bráðvel hefur gengið að selja íslenskar
glæpasögur erlendis, sem sjá má á því til að
mynda að bækur Arnaldar hafa selst í um
fimmtán milljónum eintaka, þar af ríflega
hálfri milljón hér á landi, og fyrir stuttu bárust
fréttir af því að tvær milljónir eintaka hefðu
selst af bókum Ragnar Jónassonar. Ytra eru
bækurnar markaðssettar sem norrænar rökk-
ursögur, „Nordic noir“, og þá vísað í að þær
lýsa gjarna skuggahliðum velferðarríkisins,
því hvernig gallaðir og breyskir lögreglumenn
glíma við þá sem utanveltu hafa orðið í sam-
félaginu. Og svo ramma höfundar bækurnar
inn með steinsteypu eða landslagi, því oft er
umhverfið snar þáttur í þræðinum.
Sú mynd sem heimurinn hefur af norrænu
rökkursögunum er frá Svíum komin, nema
hvað, þá helst úr bókum Henning Mankells og
tvíeykisins Maj Sjöwall og Per Wahlöö sem
skrifuðu frægan bókaflokk um lögreglufor-
ingjann Martin Beck á áttunda áratugnum.
Því er það rifjað upp hér að Sjöwall, sem lést
fyrr á þessu ári, lét þau orð falla í viðtali við
bandaríska dagblaðið Wall Street Journal fyr-
ir rétt rúmum áratug að tilgangur þeirra
Wahlöö og hennar með skrifunum hafi verið að
lýsa sænsku samfélagi og gagnrýna það sem
þeim þótti fara miður.
Í heimsókn hingað til lands fyrir mörgum
árum sagði Mankell að glæpasagan væri elsta
bókmenntaform í heimi og lykillinn að langlífi
glæpasögunnar, og vinsældum hennar allt
fram á okkar daga, liggur kannski einmitt í
því sem Sjöwall sagði, því að þær lýsa sam-
félaginu, stundum því sem var en oftast því
sem er, spegla það eins og Hamlet Danaprins
lýsir því: að sjónleiksins eðli og ætlunarverk
sé að „sýna náttúrunni sjálfa hana eins og í
skuggsjá“.
Samtímans skuggsjá
Fimmtán íslenskar glæpasögur komu út á
þessu ári, bækur eftir Arnald Indriðason, Ár-
mann Jakobsson, Evu Björg Ægisdóttur,
Fritz Má Jörgensson, Guðmund S. Brynjólfs-
son, Guðrúnu Guðlaugsdóttur, Ingva Þór Kor-
máksson, Jónínu Leósdóttur, Katrínu Júl-
íusdóttur, Láru Óskarsdóttur, Lilju
Sigurðardóttur, Ragnar Jónasson, Stefán
Mána, Stellu Blómkvist og Yrsu Sigurð-
ardóttur. Líklega voru þær fleiri og kannski
finnst einhverjum sem þessi eða hin bókin sé
ekki glæpasaga. Hirðum ekki um það.
Í bókum er glímt við ýmislega glæpi og
uppákomur; barnsrán, eiturlyfjaneyslu, hór-
dómsbrot, mafíustarfsemi, barnaníð, kynferð-
islega misbeitingu, banvæna græðgi, sið-
blindu, eitraða karlmennsku, gjaldeyrissvik,
og svo má telja. Saman gefa þær býsna góða
mynd af íslensku samfélagi, eða kannski held-
ur hluta af íslensku samfélagi því þorrinn hef-
ur gaman af að lesa um glæpi, en stundar þá
síður, í það minnsta ekki svo alvarlega glæpi
að gæti orðið að söguþræði í norrænni
rökkursögu. Já, og svo eru það öll morðin, þau
eru býsna ósannfærandi í eins friðsömu sam-
félagi og við tilheyrum, enda myndi enginn
vilja búa á Akranesi, ef bækur Evu Bjargar
Ægisdóttur væru heimildarrit, nú eða á Siglu-
firði, ef bækur Ragnars Jónassonar væru
sannar sögur.
Ýmsa glæpi, vissulega, en það hlýtur að vera
ein helsta glíma glæpasagnasmiða hver glæp-
urinn sé. Það þarf helst að vera morð, en hvað
er á bak við morðið, hver myrti og, mikilvæg-
ast af öllu: hvers vegna. Svo þegar það er kom-
ið situr höfundurinn með krosslagða fingur (í
óeiginlegri merkingu, væntanlega) og vonar að
keppinautarnir detti ekki niður á það sama.
Sem hlýtur að gerast ansi oft, til að mynda á
þessu ári, þegar barnaníð og/eða kynferðisleg
misbeiting kemur fyrir í fjórum bókum.
Þeir sem eiga eftir að lesa reyfara ársins
taki eftir að hér verður lítillega tæpt á sögu-
þræði fjögurra glæpasagna; Þagnarmúrs,
Næturskugga, Sykurs og Vetrarmeins, og því
ráðlegt að lesa ekki lengra til að spilla ekki
skemmtuninni.
Í bók Arnaldar Indriðasonar, Þagnarmúr,
finnst lík innmúrað í litlu rými í steinhúsi í Vest-
urbænum. Smám saman kemst lesandinn að
því hver átti svo illan endi, en málið tengist
barnaníði. Saman við það fléttar Arnaldur svo
annan söguþráð sem tengist einnig sögulegu
barnaníði, sem á meðal annars rætur í eldri bók
hans, og um tíma liggja þessi þræðir saman.
Katrín Júlíusdóttir sendi frá sér sinn fyrsta
reyfara, verðlaunabókina Sykur. Þar er barna-
níð yfir og allt um kring, maður er myrtur og
smám saman er flett ofan af ógeðfelldum fýsn-
um hans og því hvernig hann hefur svalað
þeim, hér á landi og erlendis.
Þagnarmúr og Sykur eru gjörólíkar bækur
að flestu leyti, en skarast þó skemmtilega hvað
varðar barnaníðið, sem verður til þess að les-
andinn hefur samúð með morðingjanum frek-
ar en hinum myrta. Það er náttúrlega gam-
alkunnug kúnst: Hver hefur ekki lesið bók um
morð þar sem fórnarlambið er svo illa þokkað
að nánast hver sem er hefði getað fargað því?
Hinar tvær bækurnar sem ég vil nefna eru
líka tengdar á sinn hátt, því þó þær séu ólíkar,
eru þær ekki eins ólíkar og Þagnarmúr og
Sykur, löggusögur sem gerast báðar í litlum
bæ. Næturskuggar Evu Bjargar Ægisdóttur
gerist þannig á Akranesi eins og flestar henn-
ar bækur, þar sem Elma glímir við tvö andlát;
annað morð, eins og kemur í ljós, en hitt ekki.
Kynferðisleg misbeiting kemur við sögu, vel
krydduð eitraðri karlmennsku.
Vetrarmein Ragnars Jónassonar gerist
einnig í smábæ, á Siglufirði, lögreglumaðurinn
Ari leysir málin. Eins og getið er er varasamt
að búa á þeim Siglufirði sem Ragnar segir frá
því í bókinni eru þrjú mannslát. Tvö þeirra
morð, en eitt mætti kalla afleiðingu sál-
armorðs, byggist enda á kynferðislegri mis-
beitingu. Sem rímar að vissu leyti við Sykur.
Í þessum bókum, öllum glæpasögum ársins
reyndar, er íslensku samfélagi lýst. Höfund-
arnir hafa mismunandi mikla skáldagáfu, eins
og gengur, og eru misskarpskyggnir á manns-
sálina. Sumar bókanna eru yfirborðskenndar
og ekkert í þeim nema glæpur eða glæpir, en í
öðrum fáum við mynd af samtímanunm, sjáum
okkur eins og í skuggsjá.
Morgunblaðið/Eggert
Ekki bara glæpasaga
Glæpasögur eru góð afþreying og vinsæl, sem dæmin sanna, enda seljast íslenskar glæpasögur í milljónavís um allan
heim. Mörgum þykir lítið til þeirra koma, en líta þá framhjá því að sumar þeirra eru raunsönn spegilmynd samfélagsins.
ÁRNI MATTHÍASSON
hefur starfað á Morgunblaðinu frá árinu 1981. Hann
skrifar um tónlist, bókmenntir, tölvur og tækni og er
nú netstjóri mbl.is.
Það hlýtur að vera ein helsta glíma
glæpasagnasmiða hver glæpurinn sé.
Það þarf helst að vera morð, en hvað er á
bak við morðið, hver myrti og hvers vegna.
ÍSLENSKAR RÖKKURSÖGUR ERU SAMFÉLAGSSAGA
’’
Sem betur fer þarf íslenskt lög-
reglulið ekki að glíma við ann-
an eins fjölda morða og finna
má í íslenskum glæpasögum.