Morgunblaðið - 27.02.2021, Page 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 2021
Það var þann 12. nóv-
ember 2019 að rann-
sóknarblaðamennska
Kveiks, Stundarinnar,
Al Jazeera og Wiki-
leaks var opinberuð um
starfsemi Samherja í
Namibíu. Umfjöllunin
var ítarleg og studd
með gögnum um mútu-
greiðslur, skattsvik og
peningaþvætti. Og okk-
ur brá.
Með umfjölluninni var dregin upp
dökk mynd af starfsemi Samherja,
eins stærsta fyrirtækis á Íslandi.
Fyrirtækis sem hafði hagnast um
meira en 100 milljarða á innan við ára-
tug og teygt arma sína inn í fjölmarga
aðra geira en fiskvinnslu á Íslandi.
Viku síðar, þann 19. nóvember, hélt
ríkisstjórnin fund og setti niður að-
gerðir til að efla traust á íslensku at-
vinnulífi. Í því plaggi kom m.a. fram
að sjávarútvegs- og landbún-
aðarráðherra myndi hafa frumkvæði
að því að Matvæla- og landbúnaðar-
stofnun Sameinuðu þjóðanna ynni út-
tekt á viðskiptaháttum útgerða sem
stunda veiðar og eiga í viðskiptum
með aflaheimildir, þar á meðal í
þróunarlöndum. Á grundvelli úttekt-
arinnar ynni stofnunin tillögur til úr-
bóta í samvinnu við aðrar alþjóðlegar
stofnanir sem vinna að heilbrigðum
viðskiptaháttum, gegn spillingu, mút-
um og peningaþvætti.
Heilbrigðir viðskiptahættir
Síðan þessi ríkisstjórnarfundur var
haldinn eru liðnir næstum því fimm
hundruð dagar. Samningar við stofn-
unina hafi dregist vegna Covid-19 og
gagnasöfnun stendur yfir en ekki er
búið að semja um úrvinnslu og tillögu-
gerð um aðgerðir gegn spillingu, mút-
um og peningaþvætti. Við vitum ekki
hvenær eitthvað kemur frá stofnun-
inni.
Á meðan beðið er eftir tillögum
Matvæla- og landbúnaðarstofnunar
Sameinuðu þjóðanna virðist fátt vera
gert innan sjávarútvegsráðuneytisins
sem ætlað er að vinna gegn spillingar-
hættunni sem fólgin er í því að útgerð-
armenn fái aðgang að stórum hluta
fiskveiðiauðlindarinnar og öðlist með
honum völd í samfélag-
inu og mikla fjármuni.
Samþjöppun
Í plagginu frá ríkis-
stjórninni, sem var birt
fyrir næstum 500 dög-
um, er talað um að ráð-
ast þurfi í endurskoðun
laga um stjórn fiskveiða
svo reglur um hámarks-
aflahlutdeild séu skýrar.
Eins og lögin hafa
verið túlkuð þá má einn
aðili ráða yfir 12% kvót-
ans og því til viðbótar eiga 49% hlut í
öllum hinum fyrirtækjunum sem ráða
yfir þeim 88% sem út af standa.
Í stað þess að einn aðili þurfi að
eiga meirihluta í öðrum til að teljast
tengdur aðili, ætti að miða við 25%
líkt og viðmiðið er í lögum um skrán-
ingu raunverulegra eigenda. Upplýs-
ingar um raunverulega eigendur eru
aðgengilegar almenningi. Auk þess
að vinna gegn samþjöppun mun þessi
breyting auðvelda til muna eftirlit
Fiskistofu með tengdum aðilum og
mat á því hvort 12% hámarkinu sé
náð. Og jafnvel þó að meirihlutavið-
miðið sé almennt viðmið, þá er hér um
að ræða sameiginlegar auðlindir
þjóðarinnar sem sérstöku máli gegnir
um.
Ítrekað hefur verið bent á að of
sterk yfirráð fárra aðila yfir fisk-
veiðiauðlindinni þýddu meiri völd til
þeirra í þjóðfélaginu en heilbrigt gæti
talist og staða þeirra sé of sterk gagn-
vart stjórnvöldum. Völd þeirra og
áhrif í þjóðfélaginu geti verið skaðleg,
að áhrif þeirra á ákvarðanir í stjórn-
kerfinu og á vettvangi stjórnmála geti
unnið gegn almannahag.
Samherjaskjöl
og samþjöppun
Eftir Oddnýju G.
Harðardóttur
» Yfirráð fárra aðila
yfir fiskveiðiauðlind-
inni gefa meiri völd til
þeirra í samfélaginu en
heilbrigt gæti talist og
geta unnið gegn al-
mannahag.
Oddný G. Harðardóttir
Höfundur er þingflokksformaður
Samfylkingarinnar.
oddnyh@althingi.is
Í fjórtán mánuði hef-
ur það ástand ríkt á
póstmarkaði að
verðskrá ríkis-
fyrirtækisins Íslands-
pósts fyrir pakkadreif-
ingu er langt undir
raunkostnaði við að
veita þjónustuna. Það
vegur að rekstrar-
grundvelli keppinauta
fyrirtækisins, vöru-
flutninga- og póstdreifingarfyrirtækja
sem ýmist þjónusta allt landið eða sitt
heimasvæði, þá gjarnan í samstarfi við
önnur einkafyrirtæki. Lagabreyting
um eitt verð á pakkadreifingu fyrir allt
landið, sem Pósturinn hefur hengt
hatt sinn á, var sögð í þágu byggða-
stefnu. Það er skrýtnasta byggða-
stefna sögunnar að grafa undan
rekstri fyrirtækja víða um land með
undirverðlagningu ríkisfyrirtækis.
Gjaldskrá Póstsins brýtur gegn því
skýra ákvæði póstlaganna að verðskr-
ár fyrir alþjónustu skuli miða við raun-
kostnað við veitingu þjónustunnar, að
viðbættum hæfilegum hagnaði.
Alþingismenn átta sig ári síðar
Í Morgunblaðinu á miðvikudag
tjáðu formaður og varaformaður um-
hverfis- og samgöngunefndar Alþingis
sig um stöðuna. Báðir
tala þeir um að bjóða
eigi út alþjónustu á póst-
markaði. Það er ekki
galin hugmynd, en gerir
ekkert til að bæta úr
stöðunni sem lýst er hér
að ofan. Það þarf að
stöðva undirverðlagn-
ingu Íslandspósts áður
en hún veldur enn meira
skaða á póstmarkaði en
orðið er.
Bæði Bergþór Ólason
og Jón Gunnarsson segj-
ast vera steinhissa á að verðskrá
Póstsins skekki samkeppnisstöðuna á
póstmarkaðnum. Félag atvinnurek-
enda (FA) hefur þó bent á verðskrána,
ólögmæti hennar og afleiðingar, síðan
í janúar í fyrra. Það er út af fyrir sig
jákvætt að alþingismenn eru að byrja
að átta sig rúmu ári síðar, en það virð-
ist enn djúpt á hugmyndum um
hvernig stjórnvöld geti gripið í taum-
ana.
Jón segist í blaðinu telja að Póst-
urinn sé í erfiðri stöðu, þar sem hærri
verðskrá „myndi hafa neikvæð áhrif á
samkeppnisstöðu Póstsins á höf-
uðborgarsvæðinu og skilja fyrirtækið
eftir með dýrasta reksturinn.“ Hér
hefur grundvallaratriði farið framhjá
varaformanni samgöngunefndar, sem
var þó bent á í minnisblaði sem FA
sendi nefndinni fyrir fund hennar 21.
janúar síðastliðinn. Þar kom fram að
pakkaþjónusta Póstsins var þegar
undirverðlögð á árinu 2019; þorra 527
milljóna króna taps af samkeppn-
isrekstri innan alþjónustu á því ári
mátti rekja til pakkasendinga innan-
lands, samkvæmt því sem Póst- og
fjarskiptastofnun (PFS) staðfesti við
Morgunblaðið 11. desember sl.
Með öðrum orðum var pakkadreif-
ingin undirverðlögð um hundruð millj-
óna króna á árinu 2019 og ætla má að
þótt Pósturinn hefði reiknað út með-
alverð fyrir þjónustuna á landinu öllu í
ársbyrjun 2020 hefði verðskráin á höf-
uðborgarsvæðinu áfram verið undir
raunkostnaði.
Lagaákvæðið sem gleymdist
Póst- og fjarskiptastofnun hefur
birt makalausa ákvörðun sem sagt
hefur verið frá hér í blaðinu, þar sem
Íslandspósti eru reiknaðar 509 millj-
ónir króna í greiðslur vegna alþjón-
ustubyrði, þar á meðal 126 milljónir
króna vegna áðurnefnds lagaákvæðis
um eitt verð um allt land og 181 millj-
ón í viðbót vegna þjónustu á svæðum
sem PFS hefur tekið sér fyrir hendur
að skilgreina sem „óvirk markaðs-
svæði“ jafnvel þótt þar hafi lengi verið
samkeppni í pakkadreifingu. Samtals
er því niðurgreiðsla skattgreiðenda á
undirverðlagðri pakkaþjónustu Ís-
landspósts líklega vel á þriðja hundrað
milljóna króna.
Í grein undirritaðs hér í blaðinu 16.
febrúar síðastliðinn var lýst furðu á
fréttum af því að „samtal“ ætti sér
stað á milli samgöngu- og fjár-
málaráðuneytis, PFS og Póstsins um
greiðslur vegna alþjónustubyrði.
Þetta vakti óneitanlega spurningar
um hvort rétt væri að verki staðið, því
að útreikningar á alþjónustubyrði eru
ekki pólitískt viðfangsefni. Sú virðist
þó hafa orðið raunin.
Eftir að FA vakti fyrst athygli á
ólögmæti pakkagjaldskrár Póstsins í
janúar í fyrra sýndi Póst- og fjar-
skiptastofnun viðleitni til að sinna eft-
irlitshlutverki sínu og krafðist þess að
fyrirtækið sýndi fram á að hún upp-
fyllti það ákvæði póstlaganna að
verðskrár fyrir alþjónustu taki mið af
raunkostnaði. Það gat Pósturinn aug-
ljóslega ekki gert. Þetta ákvæði er
lykilatriði í póstlögum, ekki bara hér
á landi heldur í Evrópulöggjöfinni, og
er ætlað að koma í veg fyrir skaðlega
undirverðlagningu og óréttmæta
samkeppnishætti alþjónustuveitenda.
Ekki þarf að fletta lengi í ákvörð-
unum PFS til að sjá að þetta ákvæði
hefur árum saman verið rauður þráð-
ur í umfjöllun um gjaldskrár Íslands-
pósts.
Nú bregður hins vegar svo við að í
41 bls. ákvörðun PFS um niður-
greiðslu skattgreiðenda á kostnaði
Íslandspósts er þetta lagaákvæði
ekki nefnt einu orði – eins og það hafi
bara gufað upp úr lögunum sem
stofnunin á að hafa eftirlit með!
Þetta bendir sterklega til þess að
Póst- og fjarskiptastofnun sé alls ekki
sjálfstæð í störfum sínum eins og hún
á að vera, heldur láti hún stjórn-
málamenn segja sér fyrir verkum.
Skeytingarleysi, seinagangur
og meðvirkni
Viðbrögð ráðuneyta, Alþingis og
eftirlitsstofnana við þeirri stöðu sem
lýst var hér í upphafi, ólögmætri und-
irverðlagningu þjónustu ríkis-
fyrirtækis á kostnað einkarekinna
keppinauta, hafa einkennzt af skeyt-
ingarleysi, seinagangi og því sem
verður líklega bezt lýst sem með-
virkni. Undirritaður hefur spurt áður
og spyr nú enn – það mætti til dæmis
beina spurningunni til formanns og
varaformanns samgöngunefndar Al-
þingis fyrst nú örlar loks á skilningi
hjá þeim – hver ætlar að taka í taum-
ana og stöðva þetta framferði Pósts-
ins?
Eftir Ólaf
Stephensen »Hver ætlar að taka í
taumana og stöðva
þetta framferði Pósts-
ins?
Ólafur Stephensen
Höfundur er framkvæmdastjóri
Félags atvinnurekenda.
Undirverðlagning á undirverðlagningu ofan
Í bók minni Þegar
heimurinn lokaðist.
Petsamo-ferð Íslend-
inga 1940 sem kom út
fyrir síðustu jól fjalla
ég um atburði sem áttu
sér stað sem afleiðing
af hernámi Þjóðverja í
Danmörku og Noregi í
apríl 1940. Við hernám-
ið og hernaðarátök suð-
ur á meginlandi Evr-
ópu lokaðist mikill fjöldi Íslendinga
inni og komst hvergi og áttu raunar
sumir eftir að sitja fastir allt til styrj-
aldarloka 1945. 258 Íslendingar kom-
ust þó heim á einu bretti í október
1940, þegar íslensk stjórnvöld sendu
skip, Esjuna, gagngert til Petsamo
(sem þá var í Finnlandi en tilheyrir
nú Rússlandi) til að sækja alla þá
sem nota vildu þetta einstaka tæki-
færi til að komast til síns heima á Ís-
landi.
Í bókinni rek ég meðal annars
sögu Gunnars Guðmundssonar
(1917-2010) frímerkjasala og síðar
heildsala í Danmörku en Gunnar var
einn Petsamo-faranna svokölluðu.
Hann hafði hrifist af hugmyndafræði
nasismans og ætlaði sér að njósna
fyrir Þjóðverja á Íslandi.
Í bókinni segi ég frá því að Gunnar
hafi rekið frímerkjasölu í Reykjavík
fram til 1938 en þá haldið í víking og
m.a. ferðast um meginland Evrópu,
England, Holland og Þýskaland, áð-
ur en hann endaði í
Kaupmannahöfn. Tók
hann þar að versla með
frímerki á nýjan leik.
Allt er þetta satt og
rétt.
Ég segi hins vegar
einnig frá því í bókinni
að Gunnar hafi vet-
urinn 1938-1939 dvalið
um skeið í Frakklandi
og þá skrifað nokkrar
greinar heim til birt-
ingar í Tímanum, þar
sem hann lýsti ástandi
og horfum í Evrópu, sem og dvöl
sinni við nám í Abbagé de Pontigny,
um 200 km suðaustur af París, þar
sem franski blaðamaðurinn Paul
Desjardins starfrækti skóla.
Þetta er ekki rétt. Gunnar Guð-
mundsson frímerkjasali var aldrei
við nám í Abbagé de Pontigny og
hann skrifaði heldur engar greinar
heim í Tímann þennan vetur. Það
gerði hins vegar alnafni hans, Gunn-
ar Guðmundsson (1913-1996). Þessa
meinlegu villu tel ég mikilvægt að
leiðrétta um leið og ég biðst velvirð-
ingar á þessum nafnaruglingi, en
hann á m.a. rætur í því að þeir al-
nafnar stunduðu nám við Samvinnu-
skólann á svipuðum tíma.
Líkt og ég rek í Þegar heimurinn
lokaðist vitna greinarnar í Tímanum
fyrst og fremst um trú höfundar á
samvinnuhugsjónina. Þær eru skrif-
aðar af hófsemd og hafa ekkert með
nasisma að gera. Það kemur ekki á
óvart þegar fyrir liggur að allt annar
Gunnar Guðmundsson hélt þar á
penna, þ.e. ekki sá sem var á þessum
tíma að verða dyggur stuðnings-
maður nasismans.
Saga Gunnars Guðmundssonar,
þess sem sannarlega var við nám og
landbúnaðarstörf í Frakklandi vet-
urinn 1938-1939, er áhugaverð út af
fyrir sig. Hann var fæddur á Hóli á
Langanesi, yngstur þriggja systkina
en bróðir Gunnars, Gísli Guðmunds-
son (1903-1973), var þingmaður fyrir
Framsóknarflokkinn 1934-1945 og
1949-1973 og raunar einnig ritstjóri
Tímans 1930-1940. Þar höfum við
tenginguna við unga manninn sem
um skeið dvaldi í Frakklandi 1938-
1939 og skrifaði heim í Tímann um
ástand og horfur í Evrópu í aðdrag-
anda heimsstyrjaldar. Systir Gísla og
Gunnars hét Oddný Guðmundsdóttir
(1908-1985) og var hún bæði kennari
og rithöfundur.
Gunnar mun hafa ritað minn-
ingabrot af því þegar hann hélt frá
Pontigny í Frakklandi á reiðhjóli í
síðari hluta júlímánaðar 1939 og var
ferðinni heitið til Helsingör í Dan-
mörku. Níu daga var hann á leiðinni
þangað, fór frá Pontigny að landa-
mærunum við Lúxemborg, í gegnum
Lúxemborg og um Þýskaland og
þaðan til Danmerkur. Í nágrenni við
Helsingör var hann svo veturinn
1939-1940 og starfaði á svínabúi skv.
upplýsingum frá sonum Gunnars. Í
mars 1940 hélt hann yfir til Svíþjóð-
ar, var þar öll stríðsárin, fyrst við
landbúnaðarstörf í nágrenni við
Helsingborg en seinna lá leið hans
norður í land til Västeräs. Hann flaug
síðan heim til Íslands með Loftleið-
um 1947 ásamt fyrri eiginkonu sinni,
Margit Berg frá Svíþjóð, og syni
þeirra, Poul, sem skírður var í höfuð
Pauls Desjardins sem áður var
nefndur. Seinni kona Gunnars hér
heima hét Sólveig Kristjánsdóttir og
áttu þau þrjá syni, Guðmund, Sigurð
Daníel og Odd.
Leiðrétting
Eftir Davíð Loga
Sigurðsson » Gunnar Guðmunds-
son frímerkjasali
var aldrei við nám í
Abbagé de Pontigny og
skrifaði engar greinar
heim. Það gerði hins
vegar alnafni hans.
Davíð Logi Sigurðsson
Höfundur er rithöfundur.
Hvar er næsta
verkstæði?
FINNA.is