Morgunblaðið - 27.02.2021, Side 42

Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
„Ætli það sé ekki vegna nálægðar
við fjöruna á mínum bernskuárum,
en húsið okkar stóð skammt frá
fjörunni í Hvanneyrarkróknum og
ég lék mér mikið þar á vorin og
sumrin. Allt um-
hverfið iðaði af
fuglalífi og æðar-
fuglinn er mér
ofarlega í minni,“
segir Sigurður
Ægisson prestur
á Siglufirði þegar
hann er inntur
eftir því hvaðan
hún komi ástríða
hans fyrir fugl-
um, en hann er
höfundur bókarinnar Íslensku fugl-
arnir og þjóðtrúin, sem nýlega var
tilnefnd til Hagþenkisverðlauna.
„Ein allra fyrsta minning mín er
sú að ég hélt að lóa og spói væru
hjón. Ég var smápolli þegar ég
uppástóð það og hélt þetta lengi,
sennilega vegna þess að þegar ég
var að læra vísur um fugla þá var
iðulega minnst bæði á lóu og spóa,
hvort af sínu kyninu og ég var því
sannfærður um þeirra hjónaband.“
Sigurður segist helst muna eftir
því sem tengist fuglum og þjóðtrú
frá bernskuárum að hrafninn hafi
verið talinn boðberi válegra tíðinda,
eftir því á hvaða húsi hann stóð eða
hvernig hann krunkaði.
Þjófóttur og skemmtilegur
En hvað er það við fuglana sem
verður til þess að svo margt í þjóð-
trúnni tengist þeim?
„Fólk fór að pæla í þeim af því
þeir voru nær himninum en önnur
dýr og þá var stutt í hugmyndir um
að fuglar bæru skilaboð að ofan.
Fólk fór að lesa í hegðun fugla, sér-
staklega þeirra sem voru oft nálægt
því, og ef þeir hafa mannlega eigin-
leika eða atferli, þá tengir fólk við
þá. Gott dæmi þar um er hrafninn,
hann er þjófóttur og skemmtilegur
og oft nærri fólki, hoppandi á jörð-
inni. Litur fugla skiptir miklu máli,
svartur litur fugls virðist ekki vera
góður og sama er að segja um hvíta
litinn. Á Bretlandseyjum þótti grái,
hvíti og svarti liturinn ekki góð
blanda á fugli, og það eimir eftir af
þessu hjá sandlóunni, hún er gráhvít
og svört og það fór ekki vel í fólk.
Skjórinn sem er svartur og hvítur,
hann hefur ekki heldur gott orð á
sér. Margt í þjóðtrú fugla er trúar-
tengt, til dæmis að rjúpan sé loðin
um fætur af því María mey tók fæt-
ur hennar í lófa sinn og fór um
höndum, svo ekki sakaði þegar hún
þurfti að vaða eld eins og aðrir fugl-
ar. Það kom mér á óvart þegar ég
var að vinna bókina hversu mikið af
þjóðtrú er til um suma fugla en nán-
ast ekkert um aðra.“
Fjórar maríuerlur saman í
fyrsta sinn á vori boða feigð
Sigurður hefur verið að sanka að
sér heimildum fyrir bókina undan-
farin 25 ár, í leit sinni að sögum um
fugla í þjóðtrúnni.
„Þetta hefur kostað dálitla leit, ég
var mikið á fornbókasölum víða um
heim á netinu til að viða að mér efni.
Ég ákvað að hafa með í bókinni
minni erlenda þjóðtrú sem tengist
fuglum sem eru hér, enda dvelja
sumarfuglarnir okkar miklu lengur í
öðrum löndum. Ég er með út-
breiðslukort í bókinni með hverjum
fugli, til að sýna hversu víða hver
fugl dvelur. Oftast er þjóðtrúin sam-
bærileg milli landa, en þó ekki alltaf,
til dæmis er maríuerlan góð í einu
landi en í öðru er hún ekki boðberi
góðra tíðinda. Í Þýskalandi er sú trú
að sjái maður fjórar maríuerlur
saman í fyrsta sinn á vori, þá er
hann feigur. Ég fann texta frá
sautjándu öld þar sem segir að mar-
íuerla hafi verið eitruð og hefnifugl.
Seinna varð hún einn mesti uppá-
haldsfugl Íslendinga og er enn.
Hér innanlands getur líka verið
munur á með sama fuglinn, það er
ekki sama hvar á landinu lesið er í
hegðun hans. Hjá Jónasi Hallgríms-
syni er skógarþröstur vorboðinn
ljúfi, en á Jökuldal og víða annars
staðar á landinu var honum ekki
eins vel tekið ef hann kom snemma
á vorin, þá var hann orðinn persónu-
gervingur óveðurs og var fyrir vikið
ekki vel séður. Vorboðar geta verið
ólíkir fuglar, margir kannast við að
lóan sé í því hlutverki en víða í sjáv-
arbyggðum er ritan vorboði, í Vest-
mannaeyjum eru tjaldurinn og
langvían vorboðar.“
Sigurður segir að það hafi komið
honum verulega á óvart hvað maríu-
erlan er rík í erlendri þjóðtrú.
„Mjög mikið af þjóðtrú er tengt
maríuerlu í Eystrasaltslöndunum og
í allri Skandinavíu. Sennilega af því
að hún hefur verið sterk í norræn-
um átrúnaði áður en kristni kom til
sögunnar, hún hefur væntanlega
verið helguð Frigg, því gamalt nafn
á henni er friggjarelda.“
Óseðjandi snjótittlingar
Sigurður hefur fjölmörg alþýðu-
heiti fugla neðan við hvert nafn
fugls í bókinni og segir hann að sér
finnist það fyrirbæri mjög spenn-
andi.
„Í Reykhólasveit voru hrafnar til
dæmis kallaðir urragurra, kvenfugl-
inn, og arrimarr, karlfuglinn. Önnur
dæmi eru alþýðuheitið hryggjar-
stykki yfir svartbak, seiðkonu-
hænsni yfir stormsvölu og fjallafæla
yfir sendling. Skógarþröstur var
kallaður harðindamóri, en mikið í
þjóðtrú fugla tengist veðri, enda
áttu bændur allt sitt undir veðrinu
og þeir kunnu að lesa í náttúruna.
Ég hef eftir Guðmundi Einarssyni
frá Miðdal að afi hans hafi tekið
meira mark á himbrimanum og lóm-
inum heldur en loftvog. Þetta finnst
mér stórmerkilegt, en auðvitað segir
hegðun dýra oft til um veður, ég
þekki það sjálfur. Þegar vont veður
er í aðsigi og spáir stormi og snjó-
komu, þá eru snjótittlingarnir alveg
óseðjandi fyrir utan hjá mér, þeir
finna á sér veðrið sem er í vændum,
þá hugsa þeir um það eitt að ná sér
í eitthvað í gogginn og koma sér í
skjól.“
Mávurinn er gáfaður fugl
Þegar Sigurður er spurður að því
hvort honum finnist af áratuga
kynnum sínum við fugla að þeir séu
misgáfaðir, þá játar hann því með
þeim orðum að þeir séu vissulega
misskynsamir.
„Ég tek eftir að mávurinn leitar
svolítið í fuglafóðrið sem ég gef
snjótittlingunum, hann virðist ekki
hafa nóg. Þeir koma í hópum hér
mávarnir og eru klárir og varkárir,
þeir taka fyrst stóran hring í kring-
um húsið, þrengja svo hringinn og
skjóta sér snöggt niður og tína upp
allt sem hægt er og fara. Greinilega
stórgáfaðir fuglar.“
Eftirtektarvert er að í bók Sig-
urðar er mikið af teikningum, göml-
um myndum úr öðrum bókum og
ýmislegt fleira sem gæðir bókina lífi.
„Ég lagði mikið upp úr því að
hafa fuglamyndirnar ekki aðeins ís-
lenskar, heldur líka frá fólki úti í
löndum. Um tíu myndir voru sér-
staklega gerðar fyrir bókina, ég
fékk listamenn til þess, bæði hér
heima og úti í heimi. Ég lagði mikið
upp úr því að fá listaverk sem víðast
að, til dæmis er ein teikning frá
listakonu á Havaí, önnur frá lista-
konu frá Ítalíu og önnur frá Ísrael.
Ljósmyndararnir eru ekki heldur
allir íslenskir, en ég vildi hafa
breiddina, til að tengja þetta við all-
an heiminn. Til að undirstrika að
hún er sameiginleg ábyrgð okkar á
fuglum heimsins.“
Urragurra, fjallafæla og harðindamóri
 Sumir tóku meira mark á himbrimanum og lóminum heldur en loftvog þegar ráða þurfti í veður
 Sigurður Ægisson hefur unnið í 25 ár að bók sinni um íslensku fuglana og þjóðtrúna
Ljósmynd/Mikael Sigurðsson
„Að eta ugluhjarta eða hrátt egg þótti sumstaðar einboðið við áfengissýki.
Belgar gengu skrefinu lengra, gerðu sér ommelettu úr branduglueggjunum
og átu í þessum sama tilgangi. Og við minnisleysi skyldi höfuð af uglu lagt
undir kodda manns.“ (úr bók Sigurðar, Íslensku fuglarnir og þjóðtrúin)
Sigurður
Ægisson
42 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 2021
„Hrafninn hefur löngum verið tal-
inn fugla vitrastur og eigi ósjaldan
sagt til um óorðna viðburði. Hefur
það og þótt gæfumerki að búa vel
að bæjarhrafninum, sem gjarna
launaði fyrir sig með því að vísa á
húsdýr heimilisins í hættum. Til
voru menn áður fyrr, sem taldir
voru næmir á mál fugla, næstum
eins og manna, og kom það þeim
oft vel [einn slíkur var bóndinn
Jósef sem skildi krunk hrafnsins
eins og töluð orð]. Þegar Jósef
lézt, sátu bæjarhrafnarnir hnípnir
á hlaðinu, og við jarðarför hans
voru þeir flognir til kirkjunnar og
sátu á kirkjumæninum meðan at-
höfnin fór fram. Þegar greftrun
var lokið, settust þeir umhverfis
leiðið og sungu hver með sínu nefi
annan útfararsöng bóndanum,
sem hafði skilið þá og verið þeim
vinur. Þótti mörgum þessi læti
hrafnanna óhugnanleg, en heim-
ilisfólk Jósefs vissi, að ekki voru
aðrir fylgjendur þeim látna kær-
komnari en hrafnarnir hans. Þann-
ig geta tengsl manna og dýra náð
út yfir gröf og dauða.“ (Ingólfur
Jónsson frá Prestsbakka. Þjóð-
legar sagnir og ævintýri, I, 1974,
140–141).
Hrafnamál , sögn úr Hrútafirði
TENGSL MANNA OG DÝRA GETA NÁÐ ÚT YFIR GRÖF OG DAUÐA
Hrafnakall/Vatnslitamynd e. Sigríði Huld Ingvarsdóttur
Álnabær
Allt fyrir gluggann… úrval, gæði og þjónusta.
Síðumúla 32, Reykjavík. S. 588 5900 ■ Tjarnargötu 17, Keflavík. S. 421 2061 ■ Glerárgötu 32, Akureyri. S. 462 5900 ■ alnabaer.is
Við erum sérhæfð í gluggatjöldum
alnabaer.is
TWIN LIGHT RÚLLUGARDÍNA