Morgunblaðið - 13.03.2021, Qupperneq 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. MARS 2021
Melteigur 19, 230 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
6 herbergja neðri hæð með bílskúr í hjarta Keflavíkur.
ATH EFRI HÆÐ LÍKA TIL SÖLU
Eignarlóð
Verð kr. 43.500.000Stærð 184,7 m2
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Þ
jóðfræðisafn Árnastofnunar er
á ismus.is þar sem leita má
eftir sögum og hlusta á upp-
tökurnar. Leitarorðið huldu-
fólk skilar 1282 frásögnum sem geyma
óvefengjanlegar reynslusögur af sam-
skiptum manna við huldufólk í hlið-
arveruleikanum. Þjóðfræðingurinn
Valdimar Tr. Hafstein hefur dregið
fram að upplifun fólks af þessum hlið-
arveruleika sé raunveruleg – og trúin á
huldubyggðir hafi víða mótað fram-
kvæmdir. Ekki þarf að efast um ein-
lægni þeirra sem finna fyrir huldum
handanheimum en eins og með aðra trú
og mikilvæga gagnsemi hennar fyrir
andlegt líf manna hefur reynst erfitt að
staðfesta slíka reynslu með mælitækni
raunvísinda. Árni Björnsson skrifaði
um þjóðtrú (eða furðutrú) í Skírni 1996
og ályktaði að um 10% landsmanna
væru sanntrúaðir á tilvist handanheim-
anna - þótt miklu hærra hlutfall væri
opið fyrir hugmyndinni; í leiðinni rifjaði
Árni upp að Jón Árnason
þjóðsagnaútgefandi hefði
talað „feimnislaust um bá-
biljur“ í þessu sambandi.
Innan þjóðfræðinnar er
löng hefð fyrir því að fást við
sögur sem ekki njóta al-
mennrar viðurkenningar
fyrir sannleiksgildi sitt um hinn mælanlega raunheim okkar. Eðli málsins
samkvæmt hafa þær rannsóknir sjaldan verið í heimsfréttum þar sem
sagt er frá hörðum stjórnmálum samtímans – þar til nýlega að Timothy
Tangherlini, Íslandsvinur og þjóðfræðingur í Kaliforníu, birti ásamt fleir-
um grein í vefritinu Plos One sl. sumar um samsæriskenningar í stjórn-
málum, með dæmi af Pizzagate-hneykslinu svokallaða sem æstustu
stuðningsmenn nýfráfarins Bandaríkjaforseta trúðu einlæglega á allt
hans kjörtímabil. Niðurstöður greinarinnar komust í ýmsa heimsfrétta-
miðla (leita má eftir folklore conspiracy theory) og greinin var tilnefnd
sem ein af áhugaverðustu fræðigreinum síðasta árs á arstechnica.com.
Það er ánægjulegt að reynsla af rannsóknum á munnlegri hefð varpi
ljósi á pólitískar samsæriskenningar á stóra sviðinu. Um leið er undarlegt
hvað slíkar samsærissögusagnir eiga nú greiða leið í fjölmiðla sem áskrif-
endur hafa vanist að þurfi að sannreyna fréttir sínar og byggja þær á
mælanlegum staðreyndum. Eins og kunnugt er gerði fráfarinn Banda-
ríkjaforseti hvers kyns „bábiljum“ hátt undir höfði í forsetatíð sinni og
ruglaði opinbera umræðu og viðmið um hvað teldist hæfilegt tungutak. Í
vikunni lauk endanlega síðasta dómsmáli hans vegna forsetakosninganna
en í útsoginu af brottför hans heyrum við ennþá tröllasögur af furðutrú
úr handanheimum okkar veruleika; fólk afneitar því að breytingar á sam-
setningu andrúmsloftsins stafi af bruna mannsins á jarðefnaeldsneyti og
greinar birtast um að bólusetningar við drepsóttinni séu hluti af lyga- og
samsærisvef sem afhjúpi jafnvel dugleysi Evrópusambandsins. Má ég þá
heldur biðja um einlægar, skemmtilegar og upplýsandi frásagnir fólks í
þjóðfræðasafninu af samskiptum sínum við álfa og huldufólk.
Bábiljur, þjóðfræðin
og samsærin
Tungutak
Gísli Sigurðsson
Hliðarveruleiki Til eru margar
frásagnir sem segja af sam-
skiptum manna við huldufólk.
Í
umræðum um þjóðfélagsmál á íslensku er óhjá-
kvæmilegt að huga að nýyrðasmíð, einkum úr
ensku vegna þess hve umræður hér taka mikið
mið af því sem gerist í Bandaríkjunum og Bret-
landi.
Oft ber woke culture á góma. Hugtakið á uppruna í
Bandaríkjunum og lýsir næmri tilfinningu fyrir málum
sem snerta félagslegt réttlæti eða kynþáttaréttlæti. Til-
finningin brýst oft út með aðfinnslum eða kvörtunum og
hefur orðið volmenning verið notað á íslensku til að lýsa
fyrirbærinu. Þeir sem áður báru harm sinn í hljóði hrópa
nú á torgum til að draga að sér athygli.
Með hugtakinu cancel culture (eða call-out culture) er
lýst útlegðardómi, einhverjum er þröngvað úr fé-
lagsskap eða starfsstétt, í netsamskiptum, á samfélags-
miðli eða í hefðbundnum samskiptum manna. Þessi nei-
kvæða afstaða til einstaklings birtist oft í umræðum um
málfrelsi og ritskoðun.
Orðið slaufunarmenning hefur verið notað á íslensku
um cancel culture. Þá hefur orðið afturköllunarfár einnig
verið notað. Spurning er hvort ekki sé einfaldast að tala
um útskúfun eða útlegð þegar
rætt er um einstakling.
Í þessu sambandi er einnig rétt
að nefna identity politics,
samsemdarstjórnmál, sem setja
mikinn svip á stjórnmál þar sem
frambjóðendur höfða til sérstakra
hópa: blökkumanna, spænsku-
mælandi eða gyðinga. Bent var á
að Donald Trump hefði tekist að
brjóta upp hefðbundin samsemdarstjórnmál í Banda-
ríkjunum með því að gera efnahagsmál og eigin afkomu
að höfuðkosningamáli. Talsmenn samsemdarstjórnmála
hafa gjarnan horn í síðu gamalgróinna pólitískra deilu-
mála um hagvöxt, atvinnulíf, kaup og kjör.
Í skjóli einstefnu vinstrisinna í bandarísku háskóla-
samfélagi hefur róttækum aðgerðarsinnum meðal kenn-
ara og nemenda liðist að ganga á frelsi minnihlutahópa
íhaldsmanna eða femínista sem skilgreina á konur með
vísan til líffræði (þessum femínistum er hafnað sem gen-
der-critical eða kyn-gagnrýnum). Aðgerðir róttækling-
anna eru rökstuddar með kröfu um að þeir fái að njóta
tilfinningalegs öryggis eða félagslegs réttlætis.
Eric Kaufmann, prófessor í stjórnmálafræði við Uni-
versity of London, hefur rannsakað afstöðu kennara og
nemenda í háskólasamfélaginu á sviðum sem snerta hug-
tökin sem hér hafa verið nefnd. Hann birti á dögunum
grein í The Wall Street Journal um hnignun akademísks
frelsis.
Kaufmann segir merkin um pólitíska mismunun aug-
ljós. Um 40% bandarískra háskólamanna gáfu í fyrra-
sumar til kynna að þeir mundu ekki ráða yfirlýstan
stuðningsmann Donalds Trumps í starf. Í Kanada er
þetta hlutfall 45% gegn Trumpistum. Í Bretlandi mundi
einn af hverjum þremur háskólamönnum ekki ráða
stuðningsmann úrsagnar Bretlands úr ESB, brexit-
sinna, til starfa.
Milli fimmtungs og helmings háskólamanna og meist-
aranema finnst í lagi að mismuna gegn hægrisinnuðum
styrkumsóknum, framlögðum greinum til birtingar og
við framgangsákvarðanir. Í fjögurra manna hæfnisnefnd
eða ritrýnihópi þýðir þetta í raun að íhaldsmaður nýtur
ekki jafnréttis.
Aðeins 28% bandarískra háskólamanna segja að þeim
sé ekki misboðið með því að snæða hádegisverð með
kyn-gagnrýnum fræðimanni, fleiri, eða 41%, treysta sér
hins vegar til að sitja til borðs með kjósanda Trumps úr
hópi samstarfsmanna.
Allt að 70% íhaldssamra bandarískra háskólamanna
segjast beita sig sjálfsritskoðun við kennslu, rannsóknir
og í fræðilegum umræðum. Þeir forðast að spyrja spurn-
inga sem ganga gegn vinstri viðhorfum af ótta við að
stofna starfi sínu í hættu. Þessi andi ríkir einnig meðal
íhaldsmanna eða miðjumanna í hópi námsmanna sem
hefur síðan áhrif á hverjir
fara í meistaranám og þaðan í
kennarastöður.
Andstaða við þessa þróun
vex, að minnsta kosti utan há-
skólasamfélaganna. Nýlega
sagði frá því að Nigel Farage
sem barðist manna mest og
lengst gegn aðild Breta að
ESB hafi slíðrað Brexit-
sverðið. Hann ætlar þó ekki að setjast í helgan stein
heldur að helga krafta sína baráttu í tveimur málaflokk-
um: (1) gegn óeðlilega miklum áhrifum kínverska komm-
únistaflokksins á daglegt líf Breta og (2) gegn því sem
hann kallar woke agenda og lýsir sér sem innrætingu allt
frá leikskóla til háskólagráðu sem miði að því að túlka
söguna á nýjan, óverðugan hátt. Hann segir styrk sinn á
samfélagsmiðlum umtalsverðan og honum ætli hann að
beita til að hafa áhrif á umræðurnar, þeim ætli hann að
breyta. Hann geti gert það án framboðs í kosningum.
Dæmin um tilraunir til að útskúfa mönnum vegna
skoðana þeirra, einkum upploginna, eru allt í kringum
okkur. Þær setja vaxandi svip á þjóðfélagsumræður hér
og annars staðar.
Jóni Steinari Gunnlaugssyni, hrl., fyrrverandi hæsta-
réttardómara, voru hiklaust gerðar upp skoðanir eftir að
frétt birtist um að dómsmálaráðherra hefði leitað til
hans sem ráðgjafa um réttarfarsleg málefni. Tvær
vinstrisinnaðar konur á þingi vildu útskúfa honum.
Einar Kárason rithöfundur lenti í hremmingum þegar
hann lýsti undrun yfir þætti á rás 1 þar sem sagt var frá
útskúfun rithöfundarins J. K. Rowling. Einar sagði:
„Það var núna áðan í Lestinni á Rás 1 verið að tala, af
velþóknun heyrðist mér, um baráttu fyrir „slaufun“ á
verkum J.K. Rowling (höf. Harry Potter), vegna „hat-
urs“ hennar og „herferðar“ gegn transfólki. Mig minnir
að þetta byggist á því að hún hafi sagst aðspurð telja að
kynin væru bara tvö. Getur verið að heimurinn sé orðinn
svona galinn?“
Ekki nema von að Einar spyrji.
Orðaforði ný-stjórnmála
Aðgerðir róttæklinganna eru
rökstuddar með kröfu um að
þeir fái að njóta tilfinningalegs
öryggis eða félagslegs réttlætis.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Í verkum Jóns Ólafssonar um ís-lensku kommúnistahreyfinguna
er mikið um firrur, gloppur og villur.
Þar er líka talsvert um skekkjur, en
þær má kalla ástæðulausa óná-
kvæmni og ómarkvissa frásögn. Jón
fer til dæmis iðulega rangt með nöfn
bóka og manna. Í Kæru félögum frá
1999 verður Ófriður í aðsigi eftir Þór
Whitehead að Óveðri í aðsigi (bls.
330), Örlaganótt yfir Eystrasalts-
löndum eftir Ants Oras breytist í Sól-
myrkva í Eystrasaltslöndum (bls.
286), Haavard Langseth ummyndast í
Haavard Langeseth (bls. 38 og 340),
Olav Vegheim í Olaf Vegheim (bls. 23)
og William Gallacher í William Cal-
lagher (bls. 123, 125 og 334).
Tímatal Jóns er einnig losaralegt.
Hann segir, að Langseth hafi komið
til Íslands 1928 og 1929 (bls. 38 og
340), en hann kom hvorugt það ár til
Íslands, svo að vitað sé, heldur árið
1930. Hann segir, að þing kommún-
istaflokks Ráðstjórnarríkjanna hafi
verið háð í mars 1956 (bls. 175), en
það stóð frá 14. til 24. febrúar. Jón
segir í Sögu 2007 (bls. 107), að bréf,
sem Einar Olgeirsson sendi Komint-
ern, Alþjóðasambandi kommúnista,
hafi verið sent snemma í ágúst 1938,
en það er dagsett 21. ágúst. Jón segir
í Appelsínum frá Abkasíu, að Finn-
land hafi fengið sjálfstæði 1918 (bls.
285), en það gerðist í desember 1917.
Þessi skekkja hefur slæðst inn í bók
Kjartans Ólafssonar, Drauma og
veruleika. Jón segir á sama stað, að
vetrarstríðið hafi hafist haustið 1939,
en það hófst um hávetur, í nóvember-
lok 1939, eins og nafnið sýnir raunar.
Meinlegasta skekkja Jóns er, þeg-
ar hann segir í Kæru félögum frá
bréfi, sem sent var frá Íslandi til
Stokkhólms í janúar 1921, en undir
það er skrifað „Sillinn“. Jón dró þá
ályktun (bls. 22), að hér væri á ferð
sænski kommúnistinn Hugo Sillén,
og væri athyglisvert, hversu snemma
erlendir kommúnistar létu sig varða
hina íslensku hreyfingu. En bréfrit-
arinn var auðvitað Hendrik S. Ottós-
son, sem gekk undir nafninu „Sillinn“
meðal vina sinna. Þessi skekkja hefur
slæðst inn í bók Þorleifs Friðriks-
sonar, Við brún nýs dags.
Jón reynir að gera lítið úr slíkum
leiðréttingum og kvartar opinberlega
undan „smásmygli“ minni og „geð-
vonsku“. En flestar þessar villur eru
ekki meinlausar prentvillur, heldur
stafa þær af hirðuleysi. Jón nennir
bersýnilega ekki að standa upp frá
tölvu sinni og fletta upp í bókum.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Skekkjur
Jóns Ólafssonar