Skólablaðið - 01.04.1979, Blaðsíða 22

rtNdRKKMI
Hvað er anarkisrai ? Flestir hafa einhverja cSljósa
hugnr/nd um það. Þeir eru irargir sem nefna sig stjóm-
leysingja án þess að hafa hundsvit á stefnunni. Þeir
hafa ekkert lesið sér til um þetta mál. Það mun víst
í tísku að vera reiður ungur raaður og þá auðvitað anar-
kisti. Þar sem slíkur áhugi er nú ríkjandi rreðal manna um
málið ætla eg að rita örfáar línur til að varpa ljósi á
þennan nyrkvaheim. Efninu verða ekki gerð tæmandi skil
í svo stuttu máli en ég vona að lesandinn verði eitthvað
fróðari eftir lestur sinn.
"Whoever denies authority and fights against it is
an anarkist" segir Sébastien Faure. Slík skilgreining
er freistandi í einfeldni sinni en einfaldleikinn er það
sem varast ber þegar rætt er um anarkisma. "Stjómleys-
ingjar eru mótfallnir öllu yfirvaldi og sumir berjast og
deyja fyrir málstaðinn". Þó einhver sé á móti "kerfinu"
og reyni að umbylta því er sá sami ekki endilega anarkisti
Sögulega séð er anarkismi sú stjórmálaskoðun sem gagnrýnir
núverandi þjóðfélag, gefur von um nýtt og betra líf og
hvemig ná skuli því takmarki. Fáar stjómiiálastefnur hafa
verið jafn misskildar og rangtúlkaðar sem þessi enda ekki
von þar sem "ismi" þessi hefur margar greinar og hliðar
sem jafnvel eru í mótsögn hver við aðra - anarkismi, nihil-
ismi eða "terrorismi"r
Orðið anarlcismi er komið úr grísku-anarchos, sem þýðir:
án stjómanda. Samkvsnt þessari skilgreiningu má nota
orðið á breiðum grundvelli. Slíkt hefur verið gert. Frá
því að vera fúkyrði um 1800 er það nú orðið eitthvað til
að smjatta á, kenna sig við og afla sér virðingar og álits.
(við erum jú öll hugsjónafólk, á móti þessum vitlausa heimi)
Löngu áður en ríki eða lönd urðu til hljóta að hafa
verið til einstaklingar sem efuðust um gildi þess að hafa
foringja. Var algjört athafnafrelsi og sjálfstæði þess
virði að frummaðurinn fómaði því öryggi srm samfélag manna
bauð honum upp á? Nei, örugglega ekki. I félagi við aðra
msnn var efnahagsleg afkoma hans betri, þeir gátu frekar
varist utanaðkomandi hættum og maður er manns gaman. Þar
sem menn njó^a ekki sömu hæfileika í vöggugjöf er líklegt
að einhver skari framm úr og verði síðar neir foringi
hópsins. Ef til vill var það hnefarétturinn eða hagkvanis-
sjónarmið sem réð því hvort hópurinn eignaðist foringja
eður ei. Síðar komu ókostir þjóðskipulagsins í ljós, svo
sem skattar, styrjaldir og kúgun. Kropotkin ímyndaði sér
að í árdaga hefði verið fólk sem lifði eins konar kommúnu -
lífi. Því miður bendir fátt til þess að göfugi villimaður
hafi búið við hreinræktaðan anarkisma.
Fyrstu tilhneigingu til anarkisma er að finna hjá
Grikkjum. Um 400 fyrir Krist kom Aristippus fram með
Sýraníuskólann í heimspeki. Aristippus, sem var fyrrum
nemandi Sókratesar, aðhylltist nautnastefnu og að hans
áliti gat einstaklingur, sem hvorki réði yfir öðrum né var
undir aðra settur, notið ánægjunnar til fulls, en ánægjan
væri æðsta takmark lífsins. Ekki löngu síðar kom Zeno fram
með Stóuskólann í heimspeki. En áhrifa stóisma gætir allt
fram á tína Rómaveldis. Zeno, gagnstætt Platon, aðhylltist
samfélag neð'engri yfirstjóm. Hann sagði að menn skyldu
haga sér í samræmi við sínar eigin "mórölsku" reglur. Enn
fremur ályktar Zeno að allir menn stjómist af náttúrulegum
hvötum, þess vegna sé ekki þörf fyrir lögreglu, fangelsi,
dómstóla, guðshús eða her í hinu nýja ríki.
A “ Gasoline-soaked Rag Fuse
— 1 m % Gasoline
* •> 'A Oil
Figurc 103. Molotov Cocktail.
Stjómleysi átti litlu fylgi að fagna hjá Rómverjum sem
dáðust að röð og reglu keisaraveldisins.
A miðöldum, þegar trúarleg skáld einokuðu heimspekina
litu kenningar Zeno aftur dagsins ljós hjá Hússistum og
Anabaptistum. Öllu merkilegri eru þó skrif klerksins
Gerrards Winstanleys árið 1649: "Truth lifting up iís head
above Scandals", þar sem hann sagði Jesús boða frelsi
alheimsins, yfirráðaréttur ylli einungis spillingu og
einkaeignin væri af hinu illa. Winstanley var stofnandi og
leiðtogi sellu sem nefndist "Diggers". Akallandi frelsi
öllum til handa, kvatti hann landlausa bændur til að sölsa
undir sig ónýttar jarðir og ásamt hópi fylgjenda hratt hann
þessu í framkvæmd. Ari síðar splundraði herinn þessari
tilraunastarfsemi, en andi Winstanleys lifði meðal púritan-
anna sem flúðu síðar undan enska ríkisvaldinu til Vestur-
heims í leit að friði og betra lífi.
John Locke (1632-1704) drepur á athyglisverðan punkt
í riti sínu: "An Essay Conceming the True Original Extent
and End of Civil Govemnent", hann segir:"Þó að jörðin og
öll hin ófullkomnari kvikendi séu eign alls mannkyns á hver
maður sína eigin persónulegu eign sem enginn annar en hann
sjálfur hefur rétt á. Við getum sagt að strit líkarna hans
og vinna handanna séu hans eigin". Þessi skoðun varð síðar
grundvöllur anarkisnans.
Winstanley og púritanamir voru horfnir, Locke var á
grafarbakkanum, þegar 18. öldin rann upp, öld vísinda og
upplýsingar. í skauti sínu bar hún byltinguna og rómantík.
Þjóðemisvitund efldist. Ekki verður haldið lengra án þess
að staldra við Jean Jaques Rousseau sn hann hafði mjög
mikil áhrif á seinni tím nenn.
Rousseau segir að maðurinn sé að eðlisfari góður en
stofnanir hans, þar á meðal vísindi og listir, hafi spillt
manninum. "Sá maður, sem fyrst sló eign sinni á land og
sagði þetta er mitt, var í raun upphafsmaður að þjóðfélags-
legu skipulagi þar sem fólk hafði verið nógu einfeldið til
að trúa þessari vitleysu. Algjört afturhvarf til náttúm
unnar er ógemingur. Þegar best lætur geti maðurinn losað
sig við stofnanimar". "Maðurinn er borinn frjáls en hann
er alls staðar í hlekkjum". En Rousseau viðurkennir að
einhvers konar rikisstjóm væri nauðsynleg og hafi hlotið
að kom þá er tímar liðu frá hinu "idealiska" ríki nátt-
úrunnar. Með þessu setti hann fram "theoríuna" um þjóð-
félagssáttnálann. Einstaklinguringnum sé ékki í lófa lagt
að hlýða yfirboðaranum en sambykki, sem einstaklingur, að
ýta til hliðar persónulegum réttindum og skoðunum í þágu
saneiginlegra þarfa og óska alls samfélagsins. Þessa upp-
gjöf náttúrulegs frelsis einstaklingsins gátu anarkistar
auðvitað ekki fallist á. Rousseau, og seinna anarkistar,
ásakaði einkaeignina um alt hið illa en viðurkennir, ólíkt
stjórnleysingjum, að í raun verði hún ekki afnuirin.
1793 gaf William Godwin út meginrit sitt:"The Enquiry
Concemingthe Principles of Political Justice, and its
Influences on General Virtue and Happines", sem er nokkurs
konar litla biblía allra anarkista. Þar afneitaði Godwin
öllum ríkisst jómum, sérstaklega konungi og þingi sem hann
áleit t.d. helga sig styrjöldum fyrir sinn eigin hag en ekki
í þágu fólksins. Þegar best lætur er þjóðþing ekki annað
en verkfæri neirihlutans til að knúa minnihlutann. Betra
þjóðfélag þýði betri menn. Godwin leggur til að stofnaðar
verði einingar eða hópar manna sem svo aftur geti haft sam-
band sín á milli um sameiginleg mál og hagsmuni. Þarna
skyldi engin yfirstjóm vera. Ein eining gæti t.d. verið
bandur, sem búa í sana dal, eða verkamenn sem vinna í sömu
verksmiðju.
Enn hafði anarkismi ekki fengið nafngift. Aðstæður
skorti einnig til útbreyðslu. Það kom með 19.öldinni, iðn-
byltingunni og rómantíkinni. Þá urðu til róttækar stjóm-
málastefnur sem lækna skyldu hið djúka þjóðfélag.
1840 gaf Pierre Joseph Proudhon út bók sem hann nefndi:
,hvað er eign" (What is Property). Niðurstaða hans var að
„eign værd þjófnaður". Hér átti hann við eign sem fengist
án vinnu, t.d. með að leigja út land eða lána peninga gegn
vöxtum. Proudhon var lítið hrifinn af hvers konar ríkis-
stjóm . I staðinn aðhylltist hann litlar frjálsar kommún-
ur þar sem hver maður ráði sér sjálfur. Kommúnan væri sam-
félag framleiðenda (vinnandi fólks) sem gerði samninga sín
á milli í hagkvæmisskyni. Proudhon var sammála Rousseau
um að mannveran væri góð (trúin á það góða í manninum) og
þegar búið væri að afnema kerfið vinnuveitanfli-verkamaður
hefðu allir sömu tækifæri og möguleika. Einstaklingurinn
yrði ekki þjakaður af fátækt, hann ætrti rétt á þvx að fá
það sem hann þarfnaðist og g^Bti notað, svo sem landskika
til ræktunar, því að jörðin væri sameign allra nanna. Að
leigja hana út og græða á striti nlungans það væri þjófnaður
Frjálst samband verkamanna kæmi í stað lögreglu og hers.
Þetta samband mundi verja hagsmuni einstaklingsins ef á
hann yrði ráðist. Trúin á það góða í manninum segir okkur
að naðurinn sé fullfær um að útkljá innbyrðis deilumál sín
án blóðsúthellinga enda sé hver kommúna samfélag einstak-
linga með sömu hagsmuni. En sameiginlegir hagsmunir muni
svo til eyða glæpum og lögin verða að lokum ónauðsynleg.
Eitt mikilvægasta efnahagsatriði Proudhons var stofhun
þjóðar- eða viðskiptabanka sem byggði á sameiginlegu
trausti allra þeirra sem vinna að framleiðslu. Þeir kæmu
sér saman um vöruskipti á grundvelli þeirra vinnustunda sem
þyrfti til að framleiða hlutinn. Gjaldmiðillinn væri því
daglaun, verðgildi hlutar færi eftir hversu margar vinmx-
stundir lægju að baki honum og ein daglaun í einhverri
atvinnugrein skyldu jafngilda einum daglaunum í annarri
grein. Þama yrðu verðbólga ocr vöruhækkanir óþekkt fyrir-
brigði. Bankinn g^sti svo lánað innistæðumar til atvinnu-
uppbyggingar. Hann tæki 1% vexti af lánunum til að halda
uppi starfssemi sinni. Það sem sker Proudhon frá ýmsum
róttækum mönnum var sú vissa að blóðug bylting mundi ekki
leiða til einhvers konar Paradísar á jörð. Hann vonaði að
mutalismi sinn yrði til þess að frelsa fólk frá sinni eigin
ógnarstjóm og mundi með stöðugri þróun leiða til fullnægj-
andi þjóðskipulags.
Kringum 1880 fleygir iðnaði og þigræði fram í öllum
löndum Evrópu, nema á Spáni og í Rússlandi. Flestir verka-
lýðsleiðtogamir komu auga á framfarimar og þeir ásamt
flokkum sínum gerðu sig ánægða með að starfa innan ramma
ríkisins. Þetta ásarnt hryðjuverkum varð til þess að anar-
kismi dó næstum út sem fjöldahreyfing. Eitthvað varð að
taka til bragðs. Lausnin var afturhvarf anarkista til
verkalýðsfélaganna. Þetta leiddi til endumýjunar innan
hreyfingarinnar og var þessi grein nefnd anarcho-syndical-
ismi. "Syndicate" er félag verkamanna sem einkum reynir
eftir efnahagslegum frekar en pólitískum leiðum að ná fram
auknum réttindum(t.d. neð allsherjarverkfalli). Syndical-
istum fannst eins og öðrum róttæklingum, að launakerfið
væri óréttlátt. Þeir voru sammála kommúnistum að stétta-
stríð væri óumflýjanlegt.
©