Morgunblaðið - 22.11.2021, Blaðsíða 29

MENNING 29
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. NÓVEMBER 2021
Nánari upplýsingar um sýningartíma á sambio.is
TRYGGÐU ÞÉR
MIÐA INNÁ
GEMMA
CHAN
RICHARD
MADDEN
KUMAIL
NANJIANI
LIA
McHUGH
BRIAN TYREE
HENRY
LAUREN
RIDLOFF
BARRY
KEOGHAN
DON
LEE
WITH KIT
HARINGTON
WITH SALMA
HAYEK
AND ANGELINA
JOLIE
O B S E R V E R E N T E R TA I N M E N T
91%
Jason Mott
hreppti banda-
rísku National
Book-verðlaunin
í ár fyrir skáld-
söguna Hell of a
Book. Sagan
fjallar um þrjá
hörundsdökka
menn: rithöfund
á upplestrarferð,
ungan pilt í suðurríkjunum en sá
þriðji, The Kid, er hugarburður.
Mott er ljóðskáld og hafði sent frá
sér þrjár skáldsögur.
Sagnfræðingurinn Tiya Miles
hreppti verðlaunin fyrir bestu
óskálduðu bókina, All That She
Carried: The Journey of Ashley’s
Sack, a Black Family Keepsake.
Bókin segir sögu fjölskyldu gegn-
um léreftspoka sem þræll gaf dótt-
ur sinni þegar eigandi þeirra hugð-
ist selja þær hvora í sína áttina.
Skáldið Martín Espada hlaut
verðlaun fyrir bestu ljóðabókina,
Floaters, en í henni eru hylltir far-
andverkamenn sem hafa drukknað
í Rio Grande-fljótinu.
Hell of a Book eftir
Mott valin best
Jason Mott
Bandaríski
skúlptúristinn
Jimmie Durham,
sem hlaut heið-
ursverðlaunin
Gullna ljónið á
Feneyjatvíær-
ingnum árið
2019 fyrir ævi-
starfið, er látinn
81 árs að aldri.
Durham var af
ætt Cherokee-indíána og í írón-
ískum og frumlegum verkum sínum
vann hann með arfleifð frumbyggj-
anna og birtingarmynd þeirra í
samtímanum, svo ekki voru allir
sáttir; á síðustu árum höfnuðu tals-
menn Cherokee-ættbálksins honum
og kölluðu svindlara.
Durham hóf feril sinn sem bar-
áttumaður fyrir réttindum frum-
byggja en þegar hann hellti sér út í
listsköpun notaði hann í verkin
efnivið eins og húðir dýra og haus-
kúpur, fjaðrir, perlur og skeljar.
Skúlptúristinn
Durham allur
Jimmie
Durham
Þ
jóðarávarpið er heiti bókar
dr. Eiríks Bergmanns,
prófessors við Háskólann á
Bifröst. Undirtitill bók-
arinnar er: Popúlísk þjóðernis-
hyggja í hálfa öld. Markmiði sínu
lýsir höfundur á þann veg að hann
kryfji „framrás þeirrar nýþjóðernis-
hyggju sem um margt einkennir
okkar tíð“ og greini þannig eina
„umfangsmestu þjóðfélagsbreytingu
samtímans“, fráhvarfið frá frjáls-
lyndu lýðræði eftirstríðsáranna í
„átt að ófrjálslyndari og gerræðis-
legri tegundum lýðræðis“. (8)
Eiríkur hefur rannsakað þjóð-
ernishyggju, popúlisma og dreifingu
samsæriskenninga í pólitískri um-
ræðu í marga áratugi og alþjóðlega
fræðaforlagið Palgrave Macmillan
hefur til dæmis gefið út fjórar bæk-
ur hans um þessi
og tengd málefni.
Lesandinn
kemur því ekki að
tómum kofunum
hjá Eiríki. Hann
sníður sér ekki
heldur þröngan
stakk heldur fer
um allan lýð-
frjálsa heiminn og víðar með stiku
sína og mælir hvert stefnir. Vegna
þess hve víða er skoðað er ekki alls
staðar farið nákvæmlega í saumana.
Íslenskir stjórnmálaflokkar eru
nefndir til sögunnar. Frjálslyndi
flokkurinn er sagður hafa tekið „upp
svipaða stefnu í innflytjendamálum
haustið 2006 og þjóðernispopúlistar
héldu úti víða í Evrópu“. (188) Ný
forysta tók við Framsóknarflokkn-
um í fjármálakrísunni og færði
flokkinn „í allnokkuð popúlískari átt:
gegn erlendum kröfuhöfum, alþjóða-
stofnunum og loks að nokkru leyti
gegn múslimum“. (224). Eiríkur seg-
ir að „handfylli hálfpopúlískra
stjórnmálamanna“ hafi sest á al-
þingi. „Flokkur fólksins hneigðist til
álíka velferðarrembings og sumir
viðlíka flokkar í Norðurlandaríkj-
unum.“ (274) „Velferðarrembingur“
er til dæmis að halda því fram að fé
til félagslegrar aðstoðar við flótta-
menn minnki getuna til að styðja
innlenda öryrkja.
Fyrstu tveir kaflar bókarinnar
eru almennir: (1) Straumar og stefn-
ur – ný heimsskipan eftir stríð; (2)
Treyst þjóðarheit – þjóðir og þjóð-
ernishyggja. Síðan koma sex kaflar
reistir á heimssögulegum skilum: (3)
Snögg lok sælutíðar – olíukrísan; (4)
Skjálftahrinur frjálslynds lýðræðis –
fall Berlínarmúrsins; (5) Menningar-
átök okkar tíðar – árásin á Tvíbura-
turnana; (6) Hnattrænt efnahags-
öngþveiti – alþjóðlega fjármála-
krísan; (7) Kenningin um útskiptin
miklu – flóttamannakrísan; (8)
Þrengt að borgaralegum réttindum
– kórónuveirukrísan; og lokakaflinn:
(9) Heimur nýþjóðernishyggjunnar
– uppgjör og samantekt. Þá taka við
skrár: tilvísanaskrá, heimildaskrá,
myndaskrá og nafnaskrá. Allt rúm-
ast þetta á 400 bls.
Olíukrísan var 1972/73; Berlínar-
múrinn hrundi 1989; ráðist var á
Tvíburaturnana 2001; flóttamanna-
krísuna bar hæst 2015 og kórónu-
veirukrísan hófst 2020. Sagan nær
því alveg fram á okkar daga.
Eiríkur ræðir þetta allt með rann-
sókn sína á popúlisma að leiðarljósi.
Vegna efnisskipunar kemur óhjá-
kvæmilega til endurtekninga. Eirík-
ur leynir ekki skoðun sinni, honum
er verulega í nöp við popúlista.
Einfaldir merkimiðar duga ekki
lengur. Þeir sem taldir eru hægri-
sinnaðir út á við geta verið vinstri-
sinnaðir við lausn á innanlands-
málum. Hvort eru þeir popúlistar til
hægri eða vinstri? Í bókinni er þeim
eins og í fjölmiðlum gjarnan lýst sem
hægriöfgamönnum.
Eiríkur Bergmann er orðasmiður.
Stundum hefði hann mátt auðvelda
lesandanum skilning með því að hafa
erlend orð innan sviga: „Útskiptin
miklu“ er þýðing á franska hugtak-
inu Grand Replacement, samsæris-
kenningu um að mönnum verði rutt
til hliðar í eigin þjóðríkjum. „Sjálfs-
myndarstjórnmál“ er þýðing á
identity politics. Þeir sem berjast
undir merkjum þeirra leggja til
dæmis áherslu á uppruna eða trúar-
brögð þeirra sem mynda hópinn eða
flokkinn. Orð eins og „handasann-
leiksstjórnmál“ er gegnsætt á ís-
lensku. „Djúpríkið“ er hugtak í sam-
særiskenningafræðum um myrk öfl
sem í raun hafi tögl og hagldir. Orðið
„valtvennuvilla“ er sagt lýsa „fölsk-
um andstæðum“, það er rangri full-
yrðingu um að eitt leiði af öðru.
„Hundablístru-rasismi“ er að gefa
kynþáttuhyggju til kynna fremur en
að orða hana beint. „Flóttamanna-
kreppa ársins 2015 reyndist hvarf-
punktur í sögu þýskra þjóðernis-
sinna.“ (257) Hvarfpunktur er
ímyndaður punktur í fjarvídd þar
sem samsíða línur virðast renna
saman í fjarska, segir á málið.is.
Hvernig fellur það að setningu höf-
undar? Fljótaskriftar gætir. Patriot
Act, lög sett í Bandaríkjunum eftir
árásina 2001, eru kölluð föðurlands-
vinalögin (159) en síðar föðurlands-
lögin (309). Franska dagblaðið Le
Figaro er sagt tímarit. Bókarheitið
sjálft segir ekkert um efni bókar-
innar vegna þess hve ógagnsætt það
er.
Undir bókarlok segir:
„Með því að halda því fram að fag-
væðing stjórnmála hafi breytt ríkis-
forystu í starfsgrein sem almenn-
ingur hafi í reynd engan aðgang að
hafa popúlistar reynt að kasta rýrð á
atvinnustjórnmálamenn. Margur
viðvaningurinn hefur komist til met-
orða vegna þessarar af-fagvæðingar
stjórnmálanna og margir reyndir
stjórnmálamenn fallið í ónáð.“
Að setja þessa skoðun í þetta pop-
úlíska samhengi skýrir ýmsa
strauma í íslenskum stjórnmálum
frá hruni. Talið um „stjórnmálastétt-
ina“ til niðurlægingar er liður í mál-
flutningi af þessum toga. Þá hefur
hraði útskipta meðal alþingismanna
stóraukist frá hruni. Málflutningur
margra ný-stjórnarskrársinna er
þessu marki brenndur. Bók Eiríks
Bergmanns vekur spurningu um
hvort nauðsynlegt sé að laga stjórn-
málaumræður hér að skilgrein-
ingum hans til að við ræðum pólitík-
ina í takti við hinn stóra heim.
Morgunblaðið/Unnur Karen
Höfundurinn „Bók Eiríks Bergmanns vekur spurningu um hvort nauðsyn-
legt sé að laga stjórnmálaumræður hér að skilgreiningum hans til að við
ræðum pólitíkina í takti við hinn stóra heim,“ segir gagnrýnandinn.
Stjórnmálafræði
Þjóðarávarpið bbbmn
Eftir Eirík Bergmann.
JPV útgáfa, 2021. Kilja, 400 bls.
BJÖRN
BJARNASON
BÆKUR
Popúlískir straumar skýrðir