Skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins - 01.08.1985, Page 20

20
Skipulagsmál Höfuðborgarsvæðisins I11985
rekstur t.d. dagheimila beint mætti af-
henda foreldrum ávísun, sem næmi
rekstrarkostnaði á barn á dagheimili,
sem dagheimili gætu innleyst hjá sveitar-
sjóði. Þannig gætu fóstrur tekið sig sam-
an um rekstur dagheimila í samkeppni
við sveitarfélögin/ríkið. í þriðja lagi má
bjóða út opinbera þjónustu. Rekstur
sundstaða er eitt dæmi, sorphreinsun
annað. í fjórða lagi gætu sveitarfélögin
losað sig við margan rekstur, sem er í eðli
sínu einkarekstur en verður í höndum
sveitarfélagsins rekinn út frá öðrum sjón-
armiðum.
Reykjavíkurborg, svo að það sveitarfélag
sé notað til útlistunar, rekur trésmiðju,
vélamiðstöð, malbikunarstöð, grjótnám
og pípugerð. Allt er þetta atvinnurekst-
ur, sem einkaaðilar gætu að öllu leyti
sinnt. Húsatryggingar Reykjavíkur gætu
tryggingafélögin yfirtekið og engin rétt-
læting er fyrir því, að sveitarfélögin reki
sameiginlega Brunabótafélag íslands í
skattfrjálsri samkeppni við einkarekstur.
Bæjarútgerðirnar eru loks sérstakur kap-
ituli á tímum áflatakmarkana. Á s.l. ári
tapaði Bæjarútgerð Hafnarfjarðar t.d.
fjárhæð sem samsvarar nær 10.000 krón-
um á hvern íbúa í bænum.
Það að stjórnmál trufli starf opinberra
þjónustufyrirtækja var nefnt sem skýring
númer tvö. Að vísu eru ekki öll opinber
þjónustufyrirtæki undir hæl stjórnmál-
anna, en þar sem svo háttar, torvelda
stjórnmálatengslin hagkvæman rekstur.
Algengt er að menn séu kosnir pólitískt í
stjórnir opinberra fyrirtækja. Þannig er
mönnum stundum goldinn greiði fyrir
góðan stuðning. Pólitísk skipan er engu
betri. í stjórnir fyrirtækja á að velja
menn sem hafa bæði tíma og hæfileika til
að sinna starfinu og sinna því vel gegn
greiðslu. Þá má ekki gleyma hættunni að
mönnum sé komið til starfa hjá opinber-
um fyrirtækjum fyrir pólitískan þrýsting
og klíkuskap. Að vísu er takmarkað
hversu langt sveitarfélag getur leyft sér
að ganga í þessu efni, en með ríkisfyrir-
tæki sem starfrækt er í sveitarfélaginu
gegnir öðru máli frá sjónarhóli heima-
manna. Það má gjarnan veita vinnu eins
mörgum og stætt er á.
Það versta við pólitísku afskiptin eru þó
afskiptin af kjarasamningum. Hið opin-
bera getur ekki mismunað í launum eftir
verðleikum, árangri og afköstum. Það
hikar líka við að greiða há laun, þó viss
störf krefjist þess, og hér áður fyrr
tryggði það jafnvel óhæfu fólki æviráðn-
ingu.
í þessu efni ríður á að skilgreina uppá
nýtt hverjir ættu að teljast opinberir
starfsmenn og mættu þar af leiðandi ekki
fara í verkfall, en yrðu að sætta sig við
kjaradóm um kjör sín. Aðrir ættu að
taka laun samkvæmt almennum markaði
og geta átt aðild að almennum stéttarfé-
lögum, ef þeir óska.
Opinber þjónustufyrirtæki ráða ekki
stjórnendur heldur forstöðumenn. Yfir-
maður Borgarbókasafns er ekki fram-
kvæmdastjóri þess heldur borgarbóka-
vörður. Hið sama gerist hjá ríkinu. Yfir-
maður Veðurstofunnar er veðurfræðing-
ur, yfirmaður Hafrannsóknarstofnunar
fiskifræðingur.
Hér er ekki lagður neinn dómur á stjórn-
unarhæfileika þessara manna. Þeir skipta
hér ekki máli, heldur hitt, að hið opin-
bera er enn að velja forstöðumenn á
grundvelli tækniþekkingar á starfssviði
stofnunarinnar, í stað þess að velja
stjórnanda sem beitir stjórnunarþekk-
ingu við rekstur hennar. Þessi háttur var
yfirleitt aflagður í einkarekstri fyrir ára-
tugum.
Fyrir bragðið er svipuðum stjórnunarað-
ferðum og rekstartækni og í einkarekstri
iðulega ekki beitt í opinberri þjónustu.
Mörg dæmi mætti taka í þessu efni. Hér
verður þó einungis vikið að setningu
markmiða og áætlanagerð.
Stjórnun með markmiðum (Manage-
ment by objectives) er þekkt stjórnunar-
aðferð úr einkarekstri en minna nýtt í
opinberri þjónustu. Opinber þjónustu-
fyrirtæki eiga iðulega erfitt með að setja
sér markmið, velja úr og setja verkefni í
forgangsröð. Þeim er iðulega uppálagt að
reyna að gera öllum til hæfis og afleiðing-
in verður almenn óánægja. Einkarekstur-
inn getur hins vegar leyft sér tiltekna
markaðshlutdeild, sem hann sinnir vel og
verndar.
Opinbert þjónustufyrirtæki sem starfar á
grundvelli fjárhagsáætlunar á erfitt með
að leggja niður óþarfa þjónustu. Svo er
einnig um einkareksturinn. Munurinn er
þó sá, að einkareksturinn verður að að-
laga sig vegna samkeppninnar.
Einkarekstri er greitt fyrir að ná árangri,
þannig að óánægður viðskiptavinur
greiðir ekki fyrir slæma þjónustu. Einka-
reksturinn þarf að vinna fyrir tekjum sín-
um. Stofnun, sem er fjármögnuð á
grundvelli fjárhagsáætlunar eða nýtur
einkaréttar (einokunar) sem neytendur
geta ekki komist hjá, er umbunað fyrir
það sem hún á skilið, en ekki fyrir það
sem hún hefur unnið sér inn. Stofnunin
fær fjárveitingar út á góðar fyrirætlanir
og verkefni. Henni er greitt fyrir að fæla
ekki frá sér mikilvæga “viðskiptavini“ í
stað þess að þjóna vel ákveðnum hópi.
Hún er leidd af leið í að skilgreina árang-
ur sem þá starfsemi er eykur fjárveitingar
til stofnunarinnar.
Mikilvægi stofnunar er dæmt af niður-
stöðutölum fjárhagsáætlunar eða fjölda
starfsmanna. Að skila sömu vinnu með
færri starfsmönnum er ekki að ná árang-
ri. Slíkt getur jafnvel stefnt stofnun í
hættu. Ef allri fjárveitingunni er ekki
eytt, getur það jafnvel gefið undir fótinn
með mögulegan niðurskurð á næsta ári.
Allri fjárveitingunni er því eytt. Sem
sagt, árangur slíkrar stofnunar er mældur
í aukinni fjárveitingu og frammistaðan af
því, hvernig til tekst að halda í og auka
fjárveitingar.
Viðbrögð við þessari tilhneigingu hafa
verið að reyna að innleiða í opinberan
rekstur ýmsar nýjungar í gerð fjárhagsá-
ætlana, þar sem fjárveiting fyrra árs er
engin viðmiðun. Útgjöld eru ákveðin frá
grunni: Planning Programming Budget-
ing System og Zero Base Budgeting eru
dæmi í þessa veru, en þeim er ekki tekið
opnum örmum.
Parkinson varð frægur, er hann setti fram
lögmálið, sem skýrði hvers vegna Flota-
málaráðuneytið og Nýlenduskrifstofan
juku við sig starfsfólki og útgjöldum með
sama hraða og flotinn og heimsveldið
dróst saman. En auðvitað er þetta allt
skýranlegt út frá því, að niðurstöðutölur
fjárhagsáætlunar mæla frammistöðu og
mikilvægi. Þessar áætlunaraðferðir úr
einkarekstrinum eru þess vegna óvinsæl-
ar. Þær spyrja fyrst um markmið og
hvernig þeim verði best náð. Slíkar
spurningar geta verið allt of óþægilegar,
jafnvel banvænar. Þær geta orðið til þess
að starfsemin er hreinlega lögð niður.
Það er hins vegar kominn tími til að
skattgreiðendur taki að spyrja slíkra
spurninga. Sparnaður í opinberum
rekstri ætti að vera þeirra krafa. Það eru
þeir sem borga reikninginn, þótt þeir fái
hann aldrei í hendur öðru vísi en í formi
álagningarseðils.