FLE blaðið - 01.01.2022, Blaðsíða 15

15FLE BLAÐIÐ JANÚAR 2022
Það virkar nokkuð skynsöm nálgun en félagsstjórnir þurfa að
vita nákvæmlega hvaða sjóði er um að ræða. Ólögmæt arðsút-
hlutun getur haft í för með sér alvarlegar skattalegar afleiðingar
fyrir hluthafa auk skaðabótaábyrgðar stjórnar, hluthafa eða
þeirra sem sáu um framkvæmd rangra reikningsskila. Ef
litið er til eiginfjárliða í efnahagsreikningi má þar sjá alla lög-
bundna sjóði og svo óráðstafað eigið fé. Í framkvæmd hefur
því verið horft til óráðstafaðs eigin fjár varðandi arðsúthlutun-
arheimildir og hefur það einnig verið staðfest í fjölda úrskurða
yfirskattanefndar og dómaframkvæmd. Í dómi Hæstaréttar
Íslands í máli nr. 786/2013 reyndi á kröfu skiptastjóra þrotabús
um riftun á arðgreiðslu til fyrrum hluthafa sökum þess að hann
taldi að bæði form- og efnisreglum hefði ekki verið fylgt við
ákvörðunina. Hæstiréttur hafnaði riftunarkröfunni og taldi ekki
skipta máli að nær allar tekjur þrotabúsins hafi verið hlutdeildar-
tekjur en nægir fjármunir á óráðstöfuðu eigin fé lágu til grund-
vallar arðsúthlutun. Hæstiréttur hefur þó ekki gefið afgerandi
skýringar á því hvernig skilgreina eigi frjálsa sjóði hlutafélaga.
Í dómum Hæstaréttar í málum nr. 606/2013 og nr. 607/2013,
sem voru skattamál gegn fyrrum aðstoðarforstjóra og forstjóra
bifreiðaumboðs vegna ágreinings um lögmæti arðgreiðslna,
sagði dómurinn orðrétt í báðum málunum:
„Við úrlausn um hvort úthlutun fjármunanna úr […] hefði verið
gerð úr frjálsum sjóði félagsins samkvæmt heimild í 74. gr. laga
nr. 138/1994 var litið til þess að enginn slíkur sjóður hefði verið
skilgreindur í ársreikningi félagsins.“
Niðurstaðan í umræddum dómum var að arðsúthlutanir hefðu
verið ólögmætar á grundvelli ýmissa formreglna sem voru
brotnar. Þessi tilvitnun Hæstaréttar að ársreikningar hafi ekki
verið með frjálsa sjóði skilgreinda meðal eiginfjárliða stingur þó
í stúf við það sem lesendur ársreikninga eiga að venjast því
almennt er enginn liður meðal eigin fjár með þessu heiti. Á
fyrra dómstigi í báðum málum var þó vísað til þess að óráðstaf-
að eigið fé samkvæmt ársreikningum umræddra félaga hefði
verið neikvætt og því engin skilyrði til að greiða út arð. Má því
ætla að Hæstiréttur hafi byggt sína niðurstöðu á sama grunni
en það skapar óvissu þegar hugtakið „frjáls sjóður“ er ekki
tengdur óráðstöfuðu eigin fé í ársreikningi með beinum hætti.
Sérstaklega með vísan til síðari dómaframkvæmdar.
Með dómi Hæstaréttar nr. 2/2020 vöknuðu grundvallarspurn-
ingar um það hvað megi greiða hluthöfum í arð. Deiluefnið í
málinu varðaði beiðni International Seafood Holdings, félags
í Lúxemborg, um endurgreiðslu á afdreginni staðgreiðslu fjár-
magnstekjuskatts vegna arðgreiðslu frá íslensku dótturfélagi.
Dótturfélagið hafði á hluthafafundi í desember 2012 ákveðið að
greiða út sem samsvaraði 1,5 milljón evra til eina hluthafans, en
ársreikningur 2011 sýndi að staða á óráðstöfuðu eigin fé næmi
tæpum 3,8 milljónum evra. Á árinu 2016 fól hluthafinn endur-
skoðunarfyrirtæki að skila fyrir sig framtali hér á landi og óska
eftir endurgreiðslu þessarar afdregnu staðgreiðslu á grundvelli
9. tl. 31. gr. laga nr. 90/2003 um tekjuskatt. Ríkisskattstjóri
hafnaði endurgreiðslunni með þeim rökum að arðsúthlutunin úr
íslenska móðurfélaginu hefði alfarið byggt á hlutdeild í afkomu
dótturfélaga sem teldist ekki vera frjáls sjóður. Ríkisskattstjóri
tók ekki til greina að þágildandi ákvæði 40. og 41. gr. laga nr.
3/2006 um ársreikninga2 segðu að þegar hlutdeildaraðferð
væri beitt þá er hlutdeildin færð til tekna eða gjalda sem áhrif
dóttur- og hlutdeildarfélaga í rekstrarreikningi heldur vísaði til
þess að hlutdeildin væri ekki frjáls sjóður á grundvelli hlutafé-
lagalöggjafarinnar. Þessi niðurstaða ríkisskattstjóra var staðfest
af héraðsdómi en Landsréttur taldi á hinn bóginn að líta bæri til
stöðu óráðstafaðs eigin fjár samkvæmt ársreikningi 2011 sem
frjálsan sjóð í skilningi hlutafélagalaga sem myndaði grundvöll
fyrir arðsúthlutun. Landsréttur vísaði til þess að eins og laga-
ákvæði ársreikningalaga voru á árunum 2011 og 2012 þá var
ekki kveðið á um neina afmörkun á hlutdeild félagsins í afkomu
dótturfélaga heldur fór hún ósundurgreind undir óráðstafað
eigið fé.
Með dómi Hæstaréttar var dómur héraðsdóms staðfestur.
Hæstiréttur vísaði til þess að enga heimild væri að finna fyrir
frekari úthlutun arðs en leiðir af 74. gr. ehfl., þar með talið í
tilviki móðurfélaga sem beita hlutdeildaraðferð í reikningsskil-
um sínum á grundvelli laga nr. 3/2006, sbr. til hliðsjónar dóma
Hæstaréttar í málum nr. 606/2013 og 607/2013 (þar sem félög
voru með neikvætt eigið fé). Að auki benti Hæstiréttur á það
að ársreikningalögin lúta einungis að reikningsskilum en taka
ekki til úthlutunar af fjármunum og „bókhaldslegar færslur“
leiða ekki til rýmri heimilda til arðgreiðslna. Í málinu var vísað
til dóms Hæstaréttar í máli nr. 786/2013 og þrátt fyrir að tveir
hæstaréttardómarar í máli nr. 2/2020 hefðu einnig dæmt í fyrra
málinu, sagði Hæstiréttur að ágreiningsefnin hefðu ekki verið
hliðstæð fyrra málinu því þar var ekki byggt á því að að hlut-
deild móðurfélags í eigin fé dótturfélags, sem færð hafði verið
sem frjáls sjóður í ársreikning skv. 40. gr. laga nr. 3/2006, hefði
ekki fullnægt skilyrðum 99. gr. hfl. (74. gr. ehfl) um útgreiðslu
arðs.
Ef við göngum út frá því að niðurstaða Hæstaréttar í máli nr.
2/2020 hafi verið rétt miðað við ákvæði hlutafélagalöggjafarinn-
ar þá stöndum við frammi fyrir réttaróvissu. Frjáls sjóður virkar
orðið sem útópísk hugmynd um fjármuni sem eru félagi frjálsir
til ráðstöfunar og ekki er hægt að stóla á að óráðstafað eigið fé
samkvæmt síðasta ársreikningi sé grundvöllur arðsúthlutunar.
Slík breyting á túlkun og fyrri framkvæmd er slæm því hætta
er á því að félög verði talin hafa úthlutað arði umfram heim-
ildir. Stjórnir fjölda félaga gætu þurft að staldra við og skoða
hvort óráðstafað eigið fé innihaldi hlutdeildarhagnað, eða eftir
atvikum hlutdeildartap, frá fyrri tíð sem gæti þá haft áhrif á
arðsúthlutunarheimildir. Verra er þó ef þetta opnar á þrengri
túlkun á því hvaða sjóðir eru „frjálsir“ til ráðstöfunar. Undirrituð
kallar eftir lagabreytingum á hlutafélagalöggjöfinni til að útrýma
réttaróvissu.
Guðbjörg Þorsteinsdóttir, lögmaður og meðeigandi hjá Deloitte
Legal ehf.
2. Með lagabreytingu á árinu 2016 var gerð krafa um að færa mismun á þeirri fjárhæð sem var umfram úthlutaðan arð á bundinn reikning meðal
eigin fjár en ekki var talið að lögin gætu gilt afturvirk.