Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2021, Side 10

Á VAlDI ÁSTARInnAR
9
ást. Illouz verður tíðrætt um frelsi einstaklingsins í þessu samhengi, en sú
hugmynd er einnig rótgróin í kapítalisma. Rómantísk ást hefur löngum
verið tákn uppreisnar einstaklingsins gegn ríkjandi kerfi. Úr vestrænni
menningarsögu er nóg að minnast á Orfeus og Evridísi, Rómeó og júlíu og
Tristan og Ísold sem dæmi um rómantíska ást sem nær út yfir gröf og dauða
og gerir uppreisn gegn ríkjandi viðmiðum og hjónabandinu, feðraveldinu,
trúarlegum yfirvöldum og samfélagslegu taumhaldi.2 Sögur af rómantísku
ástinni enduðu oft illa, til áminningar um hversu hættulegt það er að láta
undan löngunum sínum og berjast fyrir frelsi einstaklingsins. Dauðdagi elsk-
endanna varð þó oftar en ekki lofgjörð til píslarvættis frelsisins sem birtist í
því að láta ekki kerfið stjórna tilfinningum sínum og þrám. nánast má segja
að þar hafi orðið til siðferðisleg skylda til að framfylgja löngunum sínum, að
einstaklingshyggjan krefjist þess að hver og einn hámarki möguleika sína.
Við tökum undir það með Evu Illouz að ein ástæða þess hversu auð-
velt var að tengja ástina við neyslu upp úr aldamótunum 1900 sé kapítalíska
hugmyndin um frelsið til að njóta, sem er í beinu samhengi við frelsið til
að neyta.3 Grunnstoð allrar neyslu umfram nauðþurftir byggir á því að fólk
láti undan löngunum sínum og að venjulegt fólk noti kaupmátt sinn til að
kaupa það sem hugurinn, hjartað og sálin girnast og telja sig verða að öðlast.
Hugmyndin um rómantíska ást er oftar en ekki markaðssett sem blanda af
hamingjusömu lífi til æviloka og „list augnabliksins“. Það er ekki skrýtið
að þessi hugmynd falli vel að þeirri kapítalísku tálsýn að hægt sé að kaupa
allt, meira að segja hamingjuna. Þessar hugmyndir eiga stoð í eldri kenn-
ingum um dægurmenningu. Í grein sinni, „Menningariðnaður. upplýsing
sem múgsefjun“, sem kom út árið 1947 bentu Horkheimer og Adorno á að
dægurmenningariðnaðurinn væri tól kapítalismans til að stýra almenningi í
átt að aðgerðaleysi og gervisátt svo fólk yrði hlutlaust og rólegt, sama hversu
erfiðar eða þvingandi aðstæður þess væru. Þeir halda því fram að dægur-
menningin sé einföld og auðmelt, leiki á grunntilfinningar eins og losta,
reiði, öfund og ást og veiti þannig bæði stýrða gerviútrás fyrir óþægilegar
tilfinningar og ýti undir falskar þarfir sem aðeins varningur markaðarins geti
uppfyllt.4
2 Eva Illouz, The End of Love, bls. 6.
3 Eva Illouz, Consuming the Romantic Utopia. Love and the Cultural Contradictions of
Capitalism, Berkeley: university of California Press á Amazon Kindle, 1997, loc.
471–551.
4 Max Horkheimer og Theodor W. Adorno, „Menningariðnaður. upplýsing sem
múgsefjun“, Áfangar í kvikmyndafræðum, ritstj. Guðni Elísson, Benedikt Hjartarson
þýddi, Reykjavík: Forlagið, 2003, bls. 234–270.