Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2021, Page 199
GUNNAR HARðARSON
198
Hér snúast formerki þekkingarhæfileikanna við. Skynjunin, sú sálargáfa
sem áður færði aðeins óljósa þekkingu, er nú orðin uppspretta mjög skýrrar
þekkingar á þeim hlutum sem tilheyra einingu sálar og líkama, en skilningur
og ímyndunarafl, sem voru aðaluppsprettur þekkingarinnar framan af, ráða
ekki við hina samslungnu heild. En jafnvel þessi umsnúningur kemur fyrir
lítið:
Af því verður það að þeir sem aldrei leggja stund á heimspeki
og notast einvörðungu við skilningarvitin efast ekki um að sálin
hreyfir líkamann og að líkaminn orkar á sálina; heldur telja þeir
hvort tveggja einn og sama hlutinn, það er að segja þeir hugsa ein-
ingu þeirra; því að hugsa eininguna sem er milli tveggja hluta er að
hugsa þá sem einn hlut. (45)
Ekki er alveg ljóst hvort Descartes er að segja að hér sé eingöngu um að
ræða óheimspekilega – og þar með hugsanlega ósanna – hugmynd um
manneskjuna, þar sem þessi hugmynd byggist á hversdagslegri upplifun og
reynslu, ekki ósvipað og dæmi hans af sólinni og kertisloganum. En hún
virðist samt vera raunveruleg og meira en það: eini möguleikinn á því að
öðlast þessa þekkingu er hin hversdagslega reynsla, einmitt vegna þess að
hún er upplifuð og hana er ekki hægt að sanna með vísindalegum eða frum-
spekilegum hætti, heldur er það fyrstu persónu sjónarhornið sem hér er í
fyrirrúmi. Descartes hamrar járnið meðan það er heitt:
Hinar frumspekilegu hugsanir sem virkja hinn hreina skilning
þjóna því hlutverki að gera oss hugmyndina um sálina kunnug-
legri; og ástundun stærðfræði, sem einkum virkjar ímyndunaraflið
við að skoða lögun og hreyfingu, venur oss við að mynda oss mjög
greinilegar hugmyndir um líkama; og loks er það með því að fást
einungis við lífið og hversdagslegar samræður, og með því að halda
sig frá hugleiðingum og ástundun hluta sem virkja ímyndunaraflið,
að vér lærum að hugsa einingu sálar og líkama. (45–46)
Það má kannski spyrja hvort Descartes sé full alvara með þessum orðum
eða hvort hann sé að reyna að draga fjöður yfir að hann hefur ekkert svar
á reiðum höndum. Hvað sem því líður heldur hann því fram að frumspeki,
stærðfræði og hverdagsleg reynsla séu þrjár ólíkar leiðir til að venja okkur
við grunnhugmyndir okkar um sálina, líkamann og eininguna. Mannshug-