Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2021, Qupperneq 216

Á HVERFANDA HVELI
215
samfélagsins. Olli hvort tveggja margháttuðum breytingum á hlutverkum
kirkjunnar.
Mikils misgengis gætti í þróun þjóðkirkjunnar í átt frá stofnun til (trú-)
félags eftir því hvort um var að ræða kirkjuna á landsvísu, það er yfirstjórn
hennar, eða úti í héruðum, í prófastsdæmum, prestaköllum og einkum
sóknum. Kann það að valda nokkru um þá spennu sem enn gætir milli þess-
ara tveggja megingreina kirkjunnar og drepið var á í upphafi. Fyrsta skrefið
í þessu breytingaferli var stigið með lögum um stjórn safnaðarmála 1880.
Samkvæmt þeim átti að kjósa þriggja manna sóknarnefnd í hverjum söfnuði
til að veita málefnum hans forstöðu ásamt sóknarpresti. Nefndin átti auk
þess að vera prestinum til aðstoðar í að efla góða reglu, siðsemi og frið-
semd í söfnuðinum og á heimilum. Þá átti hún að aðstoða við uppfræðslu
ungmenna og vera meðhjálparar prestsins við guðsþjónustuna. Ennfremur
var heimilt að hún tæki við fjárráðum safnaðarins og þá einnig umsjón
sóknarkirkjunnar. Loks hafði nefndin tillögurétt við val á presti. Auk þess
átti að kjósa fulltrúa safnaða til að sitja í héraðsnefnd í hverju prófastsdæmi
ásamt prestum og prófasti. Hún átti að útkljá sameiginleg mál sóknanna
og fjalla um ýmis almenn kirkjumál á svokölluðum héraðsfundum. Sér-
staklega áttu héraðsnefndirnar þó að upplýsa prófast um hvernig prestar
og sóknarnefndir ræktu köllun sína og þá einkum uppfræðslu barna.29 Með
lögunum var almenningi í fyrsta sinn veitt aðkoma að starfi kirkjunnar þótt
sjálfstæð hlutverk sóknarnefnda væru fá til að byrja með. Tveimur árum
síðar voru svo samþykkt lög um að söfnuðir gætu óskað eftir að taka við
kirkjubyggingum af fyrri forráðamönnum, kirkjueigendum eða prestum á
prestssetrum, og annast eftirleiðis fjárhald þeirra, rekstur, viðhald og endur-
byggingu.30 Þar með öðluðust íbúar hverrar sóknar í fyrsta sinn sameiginleg
réttindi og skyldur gagnvart kirkju sinni umfram það sem sóknarnefndunum
var áður falið. 1886 var söfnuðum svo í fyrsta sinn veitt bein aðkoma að vali
á prestum og veitingu prestakalla.31 Fóru þessi áhrif stigvaxandi uns teknar
29 Stjórnartíðindi 1880 A, bls. 28–31 (l. nr. 5/1880). Magnús jónsson, Alþingi og kirkju-
málin 1845–1943, Reykjavík: Alþingissögunefnd, 1952, bls. 25–26. Bjarni Sigurðs-
son, Geschichte und Gegenwartsgestalt des isländischen Kirchenrechts, bls. 234.
30 Stjórnartíðindi 1882 A, bls. 76–79 (l. nr. 13/1882). Magnús jónsson, Alþingi og kirkju-
málin, bls. 60.
31 Um var að ræða almennar kosningar milli þriggja úr hópi umsækjenda (tveggja væru
umsækjendur aðeins þrír) er landshöfðingi hafði valið í samráði við biskup. Stjórnar-
tíðindi 1886 A, bls. 2–7 (l. nr.1/1886). Magnús jónsson, Alþingi og kirkjumálin, bls.
39–40. Bjarni Sigurðsson, Geschichte und Gegenwartsgestalt des isländischen Kirchen-
rechts, bls. 236–237.