Goðasteinn - 01.09.2008, Síða 134

Goðasteinn 2008
eða Rangárvöllum ytri og inn að Sigöldu. Veiðivatnagosið 1486 eyddi gróðri þar
austur af að mestu. Arskógar voru innan Kjalakatungu og allt inn að Vaðöldu við
ármót Þjórsár og Tungnaár héldu þeir velli að mestu.
Næsta stóra áfallið verður 1510 en þá fellur gjóskan frá Heklu til suðurs og
suðvesturs yfír Rangárvelli og Landeyjar og eystri hluta Landmannahrepps. Sagt
var að eins fets djúpur sandur væri á bæjum næst fjallinu og ganga mátti Ytri-
Rangá þurrum fótum. Það er líka deginum ljósara að mikill vatnsgangur fylgir
stórgosum þegar langt líður á milli. Er það bæði sem jökulbráð og ekki síður úr
iðrum Heklu en slíkum vatnsflóðum fylgir mikið rof. Vikur og öskuleðja sátu eftir
langt fyrir ofan venjulegt vatnsboró árinnar og varð vindinum auðvelt leikfang.
I kjölfar gossins 1510 verður verulegur uppblástur í landi Galtalækjar, Leiru-
bakka og Járngerðarstaða í landi Stóru-Valla. Síðan var þar viðvarandi og stöð-
ugur uppblástur í þurru og köldu tíðarfari.
Arið 1660 voru Landréttir færðar. Þar var allt land komið í svartan sand og síð-
ustu skógar Leirubakka og Stóru-Valla horfnir.
I gosinu 1693 féll mökkurinn til norðvesturs og yfír efstu jarðir í Landmanna-
hreppi en þær fóru í eyði í nokkur ár. Við það færðist heldur fjör í eyðingaröflin
en í skóglausa og gróðursnauða landinu efst á Kjalakatungum var ekkert skjól
fyrir gjóskuna sem svarf og eyddi öllum gróðri. Mynduðust þá þrír sandgárar í
skógana. En allur skógur á milli Þjórsár og Rangár var undir stöðugu álagi. Þegar
um skógaruppblástur er að ræða er engu líkara en risastór snjóbolti velti fram og
því stærri sem lengra gengur. Syðsti gárinn var sínu verstur og eyddi öllum gróðri
í stefnu á það sem heitir gamli Merkihvoll. Lá hann eftir lægðinni sunnan við
6700 ára gamalt hraun úr Veiðivötnum og eftir farvegi bæjarlækjarins frá fyrsta
bæjarstæði Merkihvols. Annar sandgári lá næm Þjórsá og klauf líka Kjalaka-
tungu. Fór hann fyrstu áratugina mun hægar yfir. Sá þriðji kom við Bjarnarmosa á
milli Grentanga og Miðtanga. Alagið á hann var úr Þjórsárdalnum.
Gosið 1766 fór meira til norðurs og þar með yfir Arskóga en með því var
skóginum veitt náðarhöggið. Hvarf allur skógur þar í kjölfarið nema í Litlu-
Klofey. Þar er enn laglegur birkilundur og dýrmætt efni til ræktunar. Skógur var
þá eftir í Sölvahrauni og gert til kola 1845. Fljótlega hvarf skógurinn þar og eins
úr norðurhlíð Sauðafells vegna uppblásturs úr því. Sölvahraun var gróið, eða hluti
þess til gossins sumarið 1980 en þá var þar 27 cm þykkt vikurlag.
Jafnt og þétt svarf að skóginum. Árið 1860 er sagt firá, af Jóni Ólafssyni, að
hann fór til skógarhöggs það ár og hafí skógamir verið 2 tíma lestargangur hvern-
ig sem farið var í gegnum þá. Stenst það reyndar ekki því þá var Merkihvoll
kominn í eyði en hann fór endanlega í eyði 1831. Syðsti sandgárinn var farinn að
nálgast upptök Galtalækjar en hann hét til forna Skógá. Er þetta sett hér til
132