Helgarpósturinn - 03.10.1980, Side 4

Föstudagur 3. október 1980. -íJielgarpósturínrL.
Þorbjörn Broddason Haraldur Blöndal
ANDRÉS ÖND
Einvigi þeirra Þorbjörns Broddasonar, lektors og Haraldar Blöndals, lögfræðings er fyrsta rökræöan
undir þessu heiti sem Helgarpósturinn býöur til. DeilumáliO, heimur Andrésar Andar, Jóaki ms frænda
og félaga eins og hann birtist f teiknimyndasögum Walt Disney, er allflestum tslendingum nákunnugt
þvi þetta lesefni hefur undanfarna áratugi verið partur af uppeldi langstærsta hluta Islenskrar æsku.
Andrés önd mun nú vera mest seida erlenda vikuritiö á islandi. Ýmsir hafa þó oröiö til aö vara viö
þessu lesefni, og er skemmst aö minnast Disney-rfma Þórarins Eldjárns. Þorbjörn og Haraldur eru á
öndveröum meiöi um boðskap og eöli þessa útbreidda „uppeldisrits”, en báöir hafa lesiö Andrés önd frá
blautu barnsbeini.
Þorbjörn: Þaö er ekki fyrr en
ég fer aö eldast og fer aö skoöa
Andrés meö greinandi augum, aö
ég sé aö þar er uppvaxandi kyn-
slóöum boöin ákaflega einfölduö
og einhliöa mynd af heiminum.
Ljöst er aö fyrir höfundi vakir
ákveöiö sjónarmiö, og lögö er
áhersla á ákveöin lifsviöhorf, eins
og reyndar öllu fjölmiöluöu efni.
Menn senda ekki frá sér boöskap
án þess aö hafa einhverja mein-
ingu.
Haraldur: Ég get ekki séö aö
þessar teiknimyndafígúrur séu
geröar til aö koma aö einhverri
ákveöinni lifsheimspeki, annarri
en þeirri en aö menn eigi aö vera
heiöarlegir og góöir hver viö
annan. Þaö er einkenni á öllum
sögum Disneys aö óaldaseggir
láta i minni pokann. Hann tekur
fyrir mismunandi vandamál. Ég
held til dæmis aö ég hafi i fyrsta
skipti lesiö um mengun i Andrés-
blaöi. Margar sögur hans eru ein-
mitt um mengun. Einhverntíma
varö Onkel Jóakim aö yfirgefa
Andeby, vegna þess að ioftiö þar
var oröiö svo vont. Hann fór úti
skóg og fann þar náttúruna fulla
af verömætum, málmum, vatns-
föllum og fleiru, og hann vildi
virkja, grafa og andskotast i
þessu. En þarna bjó indjánakyn-
þáttur sem skildi mál dýranna, og
þau spuröu: Hver hefur veitt þér
leyfitil aö grafa og róta? Hefuröu
samning viö jurtirnar eöa dýr
merkurinnar? Fuglana eöa fisk-
ana?
Þorbjörn: Boðskapurinn i
þessum blööum er sá aö viö
skulum ekki breyta rikjandi
ástandi. Boöskapur rikjandi lifs-
hátta i millistéttar vestrænu um-
hverfi, — en sögurnar endur-
spegla h’f i bandariskum smábæ.
Sem dæmi um þennan boöskap
má nefna þaö sem Haraldur
minntist á: Oaldaseggir lúta
alltaf I lægra haldi. En illmennin
eru alltaf fyrirfram skilgreind.
Þaö eru þrjótarnir sem eru aö
reyna aö hafa fé af einhverjum
sem á þaö meö rétti, mjög oft
Jóakim frænda. bað er aldrei
dregiö i efa aö fjármunir hans séu
vel fengnir — hann hefur bara
einhvernveginn sankað aö sér
griöarlegum fjármunum. Og
alltaf tapa þrjótarnir.
Verömæti sjástekki ööruvisi en
I dollurum. Allt gildi i þessum
blööum,ogþarmeö manngildi.er
mælt i dollurum, peningum. Þaö
eru engin menningarverömæti tii
hjá Andrési. En þrátt fyrir alla
þessa dollara, sjást þeir aldrei
veröa til. Þaö eru aldrei sköpuö
verömæti hjá Andrési. baö er
ekki til verkalýöur hjá Andrési.
Þetta er eins og sumir vilja oröa
þaö: Draumaheimur borgarans.
Gildisauki án framleiöslu. Verö-
mætin eru bara til.
Haraidur: bama er ekki veriö
aö búa til þjóöfélag sem menn
eiga aö draga lærdóm af. Þetta
eru bara sögur, og menn eiga að
lesa Andrés Ond meö þaö I huga.
Ef ég skrifa um Andrés Ond, þá
er ég ekki aö skrifa um verka-
lýöinn, alveg eins og ef ég skrifa
um Jón forseta, þá skrifa ég ekki
um bóndakonu noröur á
Ströndum. Allar teiknimynda-
sögur byggjast á geysimikilli ein-
földun á staöreyndum, en þaö er
ekki gert til aö afskræma, heldur
vegna þess aö þaö þjdnar
sögunni. Þetta eru ævintýri fyrir
fólk á öllum aldri.
I blööunum koma verkamenn
iöulega fyrir og þá er ekki hallaö
á þá. Einkenni á Andrési er aö
hann tollir ekki ■ i vinnu, hann
skuldar Jóakim griöarlega
peninga, og Jóakim fer sviviröi-
lega meö hann. Og þaö er ekki
falleg mynd sem gefinn eraf Jóa-
kim, — hann er bara saman-
saumaöur nirfill.
Þorbjörn: Samt sem áöur
kemur Jóakim alltaf þannig út aö
lesandanumerhlýtt tilhans. Fólk
hefur jafn mikla samúö með
honum og Andrési. En ég held aö
þú finnir ekki sögu í Andrésblaöi
um fólk viö raunveruleg fram-
leiöslustörf. Þú sérö fólk á skrif-
stofum, og þú sérð Andrés leita
sér aö vinnu, eöa þegar veriö er
aö reka hann úr vinnu — en þú
finnur ekki fólk viö verkamanna-
vinnu.
Þorbjörn: Þá er spurningin: Er
þessi einföldun heimil? Jú, viö
skulum segja, aö þetta sé
höfundarleyfisem menn taka sér.
En viö veröum aö gera okkur
grein fyriraö þetta er ekki lesefni
fyrir einhvern útvalinn þröngan
hóp, þetta er lesefni sem dreifist i
alveg gifurlegu magni yfir börn
af öllu tagi um allan heim.
Haraldur: Þú getur ekki sett
þetta svona upp. Krakkar gera
sér alveg grein fyrir hvaö er saga
og hvað er veruleiki. Krakkar
blanda þvi ekkert saman og þau
hafa óskaplega gaman af sögum
sem snerta I sjálfu sér ekki veru-i
leikann. Til dæmis söguna um
Pétur Pan, eða Mary Poppins. 011
ævintýrin islensku. Þau náttúr-
lega nálgast ekki veruleikann.
Þorbjörn:Þaö er alls ekki rétt.
islensk ævintýri, álfasögur, þjóö-
sögur, eöa þessháttar eru sprottin
beint úr reynslu þjóöarinnar
sjálfrar og fjallaöll um vandamál
Islenskrar alþýöu.
En viö vorum aö tala um ein-
földun á Andrési, og ég get alls
ekki fallist á aö þaö sé einföldun
sem krakkar hafi bara gaman af.
Þetta þjónar algjörlega þeim
ákveöna tilgangi aö draga upp
mynd sem hjálpar tilteknum
málstaö, og vinnur þvi gegn
öðrum málstaö, sögurnar ganga I
stórum dráttum útá aö rikjandi
ástand sé, hvort sem okkur likar
betur eöa verr, varanlegt.
Þetta er ein hliö málsins. Siöan
er önnur sem kannski er alvar-
legri. Hún er sú að ekki er til ein
einasta venjuleg fjölskylda i öllu
þessu gallerii af sögum. Af ein-
hverjum ástæöum þolir Walt Dis-
ney, eða þeir sem sem ja sögurnar
fyrir hann, ekki að í þeim birtist
venjuleg fjölskylda. Andrés á aö
ganga ungunum i fööurstaö en er
sýndur sem illkvittin skepna, sem
reynir aö koma frændum sinum i
allskonar klipu. Foreldraástúö er
ekki til i þessu.
Haraldur: Þaö má ekki lita á
þessar sögur svona. Þetta eru
teiknimyndasögur, og ég veit ekki
ástæöu þess í sjálfu sér aö þaö er
engin visitölufjölskylda þarna.
Þetta eru raösögur, þaö er verið
aö fást við sömu vandamálin
aftur og aftur i nýjum útfærslum.
Og menn vilja hafa persónurnar
eins. Og þaö á ekkert aö vera aö
grufla I þessu. Þetta eru óraun-
veruleg ævintýri, og þaö er ekkert
atriöi hvort þetta er fjölskylda
eöa ekki.
Þorbjörn: Þetta eru ekki
óraunveruleg ævintýri. Þetta er
veruleikinn sjálfur, skrum-
skældur í ákveönu augnarmiöi til
aö koma ákveönum boöskap til
skila. Ef viö tökum t.d. aftur
séttarstööu fólksins i þessum
sögum, þáerhægtaö sýna fram á
aö þau átök sem eiga sér staö I
þessum sögum eru aldrei á milli
tveggja jafn gildra, eöa jafn
góöra aöila. Þaö eru alltaf átök á
milli vondra og góöra.
Haraldur: Nei, nei. Til eru
geysilega skemmtileg ævintýri
um mann sem heitir Guldjver
Flintenstein, og er samkvæmt
sögunni liklega frá Suöur-Afriku,
og er alltaf aö reyna aö veröa
rikari en Jóakim. Þeir eru
nákvæmlega eins. Jafn rikir. Þaö
eina sem skilur þá aö er aö
Guldjver er gjafmildari. Hann á
þaö til aö eyöa peningum, sem
hinn gerir aldrei nokkurntimann.
Þaö kemur þvi fyrir aö menn
slást þarna á jafnréttisgrund-
velli!
Þorbjörn: Ekki fellur hver ein-
asta saga inni sama munstrið, en
ef viö litum á heildina þá er
megniö af átakasögunum þar
sem Jóakim kemur viö sögu, um
einhverja sem eru aö reyna aö ná
til sin hans peningum, og þaö má
lita svo á aö þar sé veriö aö setja
siöferöisstimpil á ákveöin átök i
þjóöfélaginu.
Haraldur: Nei, nei, nei. Þaö er
alltaf veriö aö reyna aö ná þess-
um peningum og hann timir
aldrei aö láta þá frá sér, á pen-
inga eins og sand, og syndir i
þessu.
Þorbjörn: Hvemig nær hann i
þá peninga?
Haraldur: Þaö kemur iðulega
fram I sögunum, hann fer I feröir
og græöir peninga..
Þorbjörn: Gullfundir...
Haraldur: Þannig er þaö í
öllum ævintýrum. Og ákaflega
svipaö og I gömlu ævintýrunum
okkar, þegar menn fundu gull-
kistur. Hvernig er sagan af her-
manninum hjá H.C. Andersen?
Þorbjörn: Semsagt:
Verðmætin sem hann eignast eru
ekki sköpuö, þau veröa bara til.
Haraldur: Þaö er alls ekki
veriö aö fjaUa um þaö hvernig
hans verömæti veröa til...
Þorbjörn: Nei, þaö er alveg
hárrétt...
Haraldur: Nema einstaka
sinnum þegar hann er aö segja
frá þvi hvernig hann varö rikur,
og þá er það oft meö gullgreftri.
Þorbjörn: Þaö var i upphafi.
En hans f jármunir eru náttdrlega
ekki allir fengnir á þann hátt. En
þaö er alveg rétt sem þú segir:
Þaö er ekkert veriö aö fjalla um
þaö. baö er bara gefiö til kynna
aö hann á þessa peninga. Hann
nær sér i þá á einhvern gjörsam-
lega yfirskilvitlegan hátt.
Haraldur: Enda er þaö ekkert
atriöi. Hvaöa máli skiptir þaö?
Þorbjörn: betta skiptir tölu-
veröu máli..
Haraldur: Nei...
Þorbjörn: Við erum sammála
um aö þaö sé ekki veriö aö fjalla -
um verömætasköpun, og þú segir
aö þaö skipti ekki máli fyrir
söguna. En þaö má lika lita svo á
aö þaö skipti talsveröu máli
hvernig verömæti veröa tU i
heiminum, og ef aö útbreiddasta
barnablað i Evrópu tekur sér
fyrir hendur aö koma þeim skiln-
ingi að hjá krökkum aö menn
eignist sinn auö án þess aö þurfa
aö standa nokkrum manni skil á
þvi, án þess aö nokkur maöur
sveitist blóöinu viö aö skapa þann
auð, þá skiptir þaö töluverðu
máli.
Haraldur: Þú veröur aö athuga
aö hann er óeðlileg persóna. Hann
er maöur sem getur gert allt, og
þá fyrir peninga.
Þorbjörn: Ollræt. Hver býr til
peningana?
Haraldur: Þeir eru bara þarna.
Þorbjörn: AkkUrat. Þeir eru
bara þarna.
Haraldur: Þaö er ekkert veriö
aö velta þvi fyrir sér. Þetta eru
bara sögur.
Þorbjörn: Já, bara sögur, sem
eru aö gefa krökkunum þá mynd
af heiminum sem semjendur
sögunnar óska.
Haraldur: Krakkarnir eru
ekkert aö velta þessu fyrir sér.
Þorbjörn: Nei, nei, þau eiga
ekkert aö gera þaö heldur. Þau
eiga bara aö sætta sig viö aö
menn eigi eins mikla peninga og
þeim sýnist, ef þeir bara hafa þá.
Þeir séu réttmætir eigendur pen-
inganna.
Haraldur: Þessar sögur fjalla
ekkert um það. Þetta eru bara
ævintýri og ein persdnan i þessu
ævintýri er þessi riki kall...
Þorbjörn:... sem er alltaf aö ná
sér i meiri peninga. Hann notar
aldrei peningana. Þegar hann
hefur náö sér I einhvern fjársjóð,
hvort sem þaö er olia eöa
menningarverömæti, þá breytist
hann i dollara.
Haraldur: Nei, hann á marga
hluti, og það fer bara eftir hverri
sögu hvaö hann á i þaö og þaö
skiptiö. En þaö er sameiginlegt
einkenni á öllum sögunum, aö
hann á peningatank fullan af
peningum.
•
Haraldur: Þaö er ekkert hættu-
legt viö þessar bókmenntir. Þetta
eru saklaus barnaævintýri. Það
er eins hægt aö banna þjóðsög-
urnar og þetta.
Þorbjörn: Ég get tekið undir
þaö meö Haraldi aö aldrei mundi
hvarfla aö mér aö banna bækur af
þessu tagi.
Haraldur: Þeir hafa bannaö
Andrés á Noröurlöndum.
Þorbjörn: Nei, nei. Þetta er
hvergi bannað. Hinsvegar hafa
bókasöfn, og bókasöfn hér á landi
lika, ekki keypt þessar bækur.
Þaö er ekki þar meö sagt aö þær
séu bannaöar.
Haraldur: Þær eru keyptar á
Borgarbókasafniö.
Þorbjörn: Auövitaö dettur
engum heilvita manni i hug að
stinga uppá bókabönnum. En
menn veröa aö átta sig á þvi aö
þegar þeir setja Andrés önd I
hendumar á börnum sinum, þá
færa þeir börnum ákveöinn boö-
skap. Krakkamir fá þarna mynd
af þjóöfélaginu og atvinnuháttum
sem er stórkostlega brengluö.
Þau fá kolranga mynd af fjöl-
skyldunni, og fjölskyldulifi. Og i
þriöja lagi, sem er mjög mikil-
vægt. 1 Andrési önd er gegnum-
gangandi sterk tilhneiging til
fyrirlitningar á þjóöum þriöja
heimsins. Þar eru frumstæðar
þjóöir almennt sýndar sem
bjánar sem iðnvæddu þjóðirnar,
vesturlönd, veröa aö hafa vit
fyrir.
Haraldur: En þaö er lika iðu-
lega sem þessar sömu þjóöir eru
stórundrandi á þvi hverslags
idjótar endurnar eru, aö vera aö
elta þetta eöa hitt. Og Andrés
hefur aldrei I neinu tré viö þá og
stjórnar þeim ekki.
Þorbjörn:Ekki Andrés einn sér
kannski. En þaö er mjög þægileg
kenning aö þegar þetta fólk
kemur frá iönrikjunum aö ásæl-
ast verðmæti, þá standa villi-
mennirnir og eru ógurlega hissa.
Þeir eru fulltrúar sakleysins, en
eru féflettir engu aö siöur.
Haraldur: Þeir em ekkert fé-
flettir, vegna þess aö vanalega
fara Andrés og félagar illa útúr
viöskiptum viö þessa menn. Hins-
vegar er veriö að sýna þarna
frumstæöar þjóöir miöaö viö
okkur vesturlandabúa, og þaö er
bara ekkert athugavert viö þaö.
Þorbjörn: Frumstæöar þjóðir
sem þarf aö hafa vit fyrir. Þér
finnst kannski ekkert athugavert
viö þaö heldur.
Haraidur: Nei.
Þorbjörn: Þá greinir okkur á
um þaö vegna þess aö ég tel aö
þaö sé glæpsamleg túlkun á
alþjóölegum samskiptum nú á
okkar timum aö þvi sé komiö inn
hjá krökkum aö það þurfi aö fara
I þriöja heiminn og hafa vit fyrir
fólki þar.
Haraldur: Ég veit ekki betur en
viö séum aö safna fé á vegum
Rauöa krossins fyrir fólk I Afriku,
vegna þess aö þaö getur ekki
hjálpaö sér sjálft.
25
Haraldur: 0, þaö finnst.
„skrumskældur veruleiki”
,,saklaus barnaævintýri ’ ’
eftir Guðjón Arngrímsson
myndir: Valdís Oskarsdóttir