Helgarpósturinn - 11.12.1981, Blaðsíða 2

30
Föstudagur 11. desember 1981
he/garpósturinri
Hvað er lögreglusaga
Nú er békatfö. Þegar skammdegis-
myrkriö grúfir yfir og kvöldin veröa
endalaus, er fátt betra fyrir stafni aö
hafa en koma sér þægilega fyrir meö
góöa bók I höndum.
Tii þess aö lestrarstundin veröi sem
ánægjulegust, er hollt aö velja bókina vel,
ekki siöur en stólinn sem maöur sest i.
Þaö er meö bóklesningu eins og mat, aö
þaöer hreint ekki sama, hvaöa efni maö-
ur lætur i sig, né heldur hvernig til mat-
reiösiunnar er vandaö.
1 jólakauptiöinni hefur stundum á þvi
boriö, aö menn heföu af þvi áhyggjur, aö
hinn almenni lesandi væri ekki sériega
hiröusamur um iesninguna og gjarna á
þaö bent, aö undirstaöa bókaútgáfu á fs-
landi væri mikil saia i óvönduöum reyf-
urum eilegar ástarvellusögum af ómerk-
ustu gerö.
Viö sem erum veik fyrir þeirri tegund
bókmennta, sem einu nafni eru kaliaöar
reyfarar, kippumst oft viö undan þessum
ásökunum alvörumannanna. Reyfari er
sko ekki eitthvert samheiti sem gengur
yfir allar bækur sem fjalla um glæpi og
hrylling. Þaö er nú eitthvaö annaö. Reyf-
ari, svo maöur nú noti þaö orö, er ekki
ómerkara heiti I bókmenntum en t.d.
sonnetta. Reyfari, af besta tagi, er erfiö
bókmenntagrein, sem veröur aö lúta sin-
um innri lögmálum og ég biö fólk aö
muna, aö hryllings- ellegar ævintýrasög-
ur tiiheyra einni deild, afbrotasögur ann-
arri. Afbrotasögur eru reyndar miklu oft-
ar kallaöar lögreglusögur á erlendum
málum.
Lítt þekktar á íslandi
Lögreglusögur eru i raun ákaflega litt
þekktar á fslandi. Og reyndar er það vist,
að fslendingar eru úti að aka i reyfara-
menntinni yfirleitt. Sú staðreynd á sér
sinar eðlilegu orsakir, og nægir að benda
á, að glæpasagan, lögreglusagan, undir-
heimasagan, er sprottin upp i borgarsam-
félagi. Hér á landi hefur ekki verið nein
borg fram til þessa. Og það er sjálfsagt
eðlilegra fyrir sveitamenn að lesa sinar
þjóðlegu draugasögur, en fylgjast með
þvisem nýjast gerðist i þokunni i London
ellegar neðanjarðarlestinni i Paris eða i
undirheimum New York.
Þegar núlesandinnhefur komið sér fyr-
ir á góðum stað með bók sina, langar mig
aðbenda honum á örfáar reglur, sem hafa
verðurihuga, þegar glæpasagan er lesin.
Við skulum einbeita okkur að einni gerð,
þeirri göfugustu i þessum merka flokki,
sem er lögreglusagan.
Hvað er lögreglusaga?
Ofanskráð spurning finnst flestum
kannski o’þörf. Allir þykjast vist vita,
hvað þeir hafa milli handa, þegar stendur
„Morð i skjóli nætur” á kápunni, eða
„Gula regnhlifin” eða „Skotin á Stam-
fordbrúnni”. Og satt að segja, þá eru lik-
urnar á að viðkomandi lesari hafi fest
hendur á alvörulögreglusögu, ekki nema
ein á móti þremur. Nú er það ljóst, að ef
viðskiptum reyfurum niður i þrjá flokka,
þ.e. lögreglusögur, ævintýrasögur og
hryllingssögur, þá eiga þessir flokkar all-
ir sina snertipunkta og margir höfundar
slikra sagna nota aðferðir úr þeim öllum
og búa þannig til það sem þeim finnst
verahæfileg blanda. Við sérfræðingarnir
fýlum grön við slikum aðferðum. Alveg
eins og velmenntaður sælkeri litur ekki
við of sterkum og ofblönduðum drykk, þá
litur sérfræðingur I lögreglusögum ekki
við ævintýrafrásögn. Ævintýrasagan býð-
ur upp á margt spennandi, en hún þarf
ekki endilega að snúast um afbrot.
„Skytturnar þrjár” eftir Dumas eru há-
tindurævintýrasagna. Hryllingssögur eru
mjög að liða undir lok, en stóðu hátt i
Englandi fyrir um það bil hundrað árum.
Úr þeirri f jölskyldu koma öðlingar eins og
Frankenstein. Eftir 1920 náði Edgar Wall-
ace miklum vinsældum með þannig sög-
um.
Lögreglusaga er allt annað en það sem
hér hefur verið talið. Ættfaðir slikra
sagna, vilja margir telja og þar á meðal
sá sem hér heldur á penna, að sé hinn
mikli Edgar Allan Poe. Smásaga hans,
„Morðiðá RueMorgue” ogeinnig „Stolna
sendibréfið’L geta vel talist hornsteinar
lögreglusagna.
Nú mega menn ekki láta sjálft orðið
„lögreglusaga” rugla sig. Þótt við notum
hér orðið lögregla, þá merkir það ekki, að
iögreglusaga sé endilega saga sem f jallar
um lögreglumenn að störfum. Eiginlega
er tungan hér á villigötum. Lögreglusaga
er það sem á útlensku er gjarna kallað
„detectiv-” — sem sagt rannsóknarsaga.
Eins og menn kannast við, þá eru margar
af frægustu hetjum lögreglusagna alls
ekki löggur. Þær eru alveg eins almennir
áhugamenn um glæparannsóknir, eins
og meistarinn Sherlock Holmes eða frök-
en Marble og ótal fleiri. Blaðamenn eru
vinsælir sem áhugamenn á þessu sviði og
svo prestar, t.d. faðir Brown.
Ættfaðirinn
Arthur Conan Doyle,
hinn snjalli höfundur
sagnanna um Sherlock
Holmes, ritaði eitt sinn
bók sem heitir „Through
the Magic Door”. 1
þeirri bók hyllti hann
Edgar Allan Poe sem
ættföður lögreglusagna
eða öllu heldur rannsóknar-
sagna. Og úr þvi að sjálfur ACD
vill svo hafa, getum við fallist á
hans kenningu. En i bókmennta
grúski eraðnjörguaðhyggja.
Einn mikill grúskari á þessu
sviði og reyndar höfundur lika,
Sviinn Frank Heller, hefur bent á
sjálfan Francois-Marie Aruet de
Voltaire sem upphafsmann
rannsóknarsagna. Voltaire fæddist
1694 og dó 1778. Hann skrifaði allt
mögulegt. A Islensku er mér ekki
kunnugt um annað en Birting i
merkri þýðingu Laxness, en
Voltaire skrifaði ljóð og sögulegt
efni, leikrit og margt fleira. Arið
1744 kom út saga eftir Voltaire sem
bar heitið „Zadig,
austurlensk frásögn”.
Zadig er babýlonskur hefðarmaður,
sem hefur verið svikinn um kvonfang og
af þeim sökum hefur hann dregið sig I hlé
frá skarkala heimsins og veltir fyrir sér
tilverunni. Hann lætur fyrir berast á bú-
garði einum.og gefur engan gaum að þvl
sem fram fer i þjóðfélaginu. Svo gerist
það I rikinu, að uppáhaldshestur kóngsins
hverfur ásamt með uppáhaldshundi
drottningar. Mikil leit upphefst og einn
leitarmanna kemur til Zadigs þar sem
hann liggur og er að hugsa. Leitarmaður-
inn spyr: — Hefur þú séð hund drottning-
arinnar? Hann svarar: Var þetta tik, ný-
gotin, hafði löng eyru og stakk við öðrum
framfæti?
— Já, svaraði maðurinn, þú hefur sem
sagt séð hana. Hvert fór hún?
— Ég hef ekki séð hana, svaraði Zadig,
ég vissi ekki fyrr en nú að hún var til.
— Hefurðu séð uppáhaldshest kóngsins?
er þá spurt.
—-Er hann svo og svo hár? spyr Zadig á
móti; var tagl hans svo og svo langt? Var
hann járnaður skeifum úr silfri og var
beislið slegið gullhnöppum sem töldu svo
og svo mörg karöt?
— Já, var svarað. Þú hefur þá séð hest-
inn. Hvert fór hann?
— Eghef ekki séð hann, svaraðiþá Zad-
ig, ég vissi ekki fyrr en nú, að hann væri
til.
Enginn trúir honum og hann er dreginn
fyrir dómara, kærður fyrir að hafa stolið
bæði hundinum og hestinum. En þá gerist
það, að bæði hundurinn og hesturinn skila
sér. Akæran er felld niður, en hann er beð-
inn að útskýra, hvernig hann gat lýst hin-
um týndu dýrum. Þá verður til i frásögn-
inni atriði, sem siðan gengur aftur i ótal
rannsóknarsögum, þ.e. lögreglumaðurinn
eða rannsakarinn, sviðsetur það sem
hann Imyndar sér að hafi gerst og byggir
sviðsetningusína á þeim likum, sem hann
dregur af ýmsum smáatriðum, sem hann
hefur tekið eftir, en enginn annar. I sögu
Voltaires bendir Zadig á margt merki-
legt:
Hann skýrir frá sporum sem hann hafði
séð i sandinum. Sporin eftir aðra fram-
loppu hundsins voru grynnri, dauflegri,
en spor eftir hina framlöppina;og þar með
taldi hann að dýrið væri halt. Hann hafði
tekið eftir merkjum i sandinum á milli
framlappanna og taldi þær vera eftir
spena dýrsins, sem sannaði þá að hér væri
tik sem hefði nýlega gotiö.
Hvað hestinn snertir, þá höfðu silfur-
járnaðir hófar hans skilið eftir sig silfur-
örðu á steini og beislið hafði nuddast við
klett og skilið eftir gull i rispunni og með
þvi að greina gullörðuna, gat Zadig reikn-
að út karötin. Og af rykinu sem hafði sóp-
ast til á jörðinni, gat hann ákvarðað
lengdina á taglinu.
Þetta var sagan um Zadig eftir Vol-
taire, sem sumir telja ættföður lögreglu-
sagna — en, svo lesandinn hafi deilur
fræöimanna á hreinu, þá vil ég nefna enn
eitt þýðingarmikið nafn úr bókmennta-
sögunni. Það er meistarinn Vidocq.
Vidocq þessi var franskur. Hann var
upphaflega illræmdur glæpamaður,
dæmdur á frönsku galeiðurnar, en lauk
samt sinum ferli sem lögreglustjóri I
Paris. Aður en lauk, gaf Vidocq út
minningar sinar. Þessar minningar komu
út 1829 i fjórum bindum og var hvert bind-
anna 400 siðunog spjaldanna á milli voru
þessar bækur Vidocq fullar af hinum und-
arlegustu ævintýrum. Um eitt skeið voru
þessar minningabækur lögreglustjórans
vinsæl lesning. Victor Hugo var aðdáandi
Vidocq og sömuleiðis sjálfur Edgar Allan
Poe. Það þykir vist, að Poe hafi sótt efni-
við sinn til Vidocq — amk. er það vist, að
Belgiumaöurinn George Simenon gerði
Maigret lögregluforingja að sigildri hetju.
Myndin sýnir Jean Gabin I hlutverki
Maigret, en Gabin Iék Maigret i nokkrum
frönskum myndum á sjöunda áratugnum.
hann lúslas lögreglustjórann og hafði frá-
sagnir hans við hendina.
Arthur Conan Doyle — sá sem
hreinræktaði
Ég vil kalla Poe upphafsmann nútima
lögreglusagna — en viðurkenni, að hann
var þó nokkur rugludallur i stilnum og
skrifaði ekki nema hugsanlega tvær lang-
ar smásögur, sem falla beint undir skil-
greininguna. ACD, höfundur Sherlock
Holmes sagnanna, hreinræktaði hins veg-
ar rannsóknarlögreglumanninn. Holmes
var svo gerður, að siðan hefur enginn tek-
ið honum fram. Hann var hinn kaldi rök-
hyggjumaður, hvildihugann við fiðluleik,
hvatti heilasellurnar með þeim bráðholla
pipureyk. Og ACD fann ekki aðeins upp
hinn mikla rannsakara. Hann fann einnig
upp hinn mikla aðdáanda og — lesanda.
Dr. Watson.sem isögum ACD er hinn ein-
faldi spyrill, sá sem er nokkurs konar
staðgengill lesandans á bókarsiðunum,
hefur siðan orðið að sérstöku tákni i bók-
mennafræðinni — ekki hvað sist i drama-
túrgíu. Og Hollywood seinni tima hefur I
raun gert dr. Watson að nauðsynlegasta
hjólinu I kvikmynda-dramatúrgíu. Þetta
ér þróun, sem ekki varð af neinni tilviljun.
Lögreglusagan er i raun og veru náskyld
drama Ibsens og Tehovs. En hér eru
komnir á pappir hlutir, sem eiginlega
liggja utan við það sem fjalla átti um.
Sherlock Holmes
Vinsældir Sherlock Holmes urðu á svip-
stundu ótrúlegar. Hann breyttist næstum
strax i raunverulega, lifandi manneskju.
Það streymdu til hans bréf, stiluð á hið
fræga heimilisfang i Bakerstreet. Skóla-
börn sem fóru í fræðsluferð til London,
báðu um það fyrst af öllu að fá að berja
heimili Sherlock Holmes augum. Þegar
Arthur Conan Doyle i einfeldni ákvað að
láta Holmes týna lifinu, varð hann vegna
mótmælalesenda aðvekjahann tillifsins
aftur, ella var hætta á að reiðir lesendur
hefðu húðstrýkt hann. í mörgum löndum
<reyndu menn að eftirapa Sherlock Holm-
es. 1 Frakklandi lét höfundurinn Maurice
Leblanc hetju sina, Lupin, skora Holmes
á hólm — það varð einvigi þar sem hvor-
ugur sigraði. í Rússlandi, en þar i landi
hafa menn löngum mætt glæpi og refsingu
með dauðans alvöru, þar skrifaði enginn
minni maður en Anton Tehov um Sherlock
Holmes — og svo fór fram i fleiri löndum.
ACD neyddist til að framleiða sögur af
Sherlock Holmes allt fram til ársins 1927.
Um það leyti var söguhetjan fyrir löngu
orðin liflaus skuggi og leiksvið lögreglu-
sagnanna orðið krökkt af alls konar rann-
sóknarmeisturum, sem i raun og veru
tókumeistaranum fram, að minnsta kosti
sqm bókmenntapersónur.
Á íslandi
Eins og sagði i upphafi þessarar grein-
ar, hefur islenskur bókmenntaheimur
staðið utan við þennan fjölskrúðuga
blómagarðglæpa- og lögreglusagna, enda
er óhætt að fullyrða, að jarðvegur þeirra
hljóti að vera stórborg. Glöggur mannlifs-
rannsakandi á borð við Holmes þrifst
naumast nema i hinum miklu borgum
manngrúans, þar sem allt getur gerst.
Það er ekki fyrr en allra siðustu árin, sem
svolitið hefur borið á lögreglusögum hér á
landi. Undirritaður hefur sér til gamans
reynt að gróðursetja ögn i þessum undar-
lega kálgarði, sem og hinn gamalreyndi
blaðamaður, Jón Birgir Pétursson.
En nú eru aðrir timar og veröldin önnur
en á dögum Arthurs Conans Doyle. Lög-
reglumenn okkar tima vinna öðru visi en
forverar þeirra og eins og þjóðfélagið
breytist, þannig breytast og bókmennt-
irnar. Hér á Norðurlöndum hafa lög-
reglusögur náð miklum vinsældum, og þá
gjarna sem nokkuð áhrifarikur miðill á
sviði þjóðfélagslegrar umfjöllunar. Þar
munar náttúrlega mest um Maj Sjöwall
og Per heitinn Wahlöö, þau sem skrifuðu
tiu bækur um Martin Beck og félaga hans
i Stokkhólmslöggunni:
Aðeins afþreying?
Lögreglusögur lenda sjálfkrafa i flokki
með skemmtibókmenntum. Það merkir
hins vegar ekki, að þær þurfi að teljast
lakari bókmenntir en annað sem skrifað
er. Hvert verk hlýtur að metast eftir þvi
hvernig að þvi er staðið. En siðustu árin
hefur nokkuð borið á eins konar aftur-
hvarfi til ára Edgars Allan Poe — færir
höfundar hafa skrifað lögreglu- eða
glæpasögur sem hafa skipað þeim i
fremstu röð höfunda. Ég nefni til dæmis
þann fina Dana, Paul örum.pg kannski i
leiðinni Anders Bodelsen, landa hans.
En nú er bókatið. Myrkrið hefur lokist
um okkur. Ég óska bóklesendum góðrar
skemmtunar og vona að enn leiti fólk á
náðir þeirra höfunda, sem hafa lag á að
örva hjartslátt og fá hárin til að risa.
1 Laureen Bacali, Joe Downing og Bogart í „The big sleep” eftir sögu Chandlers «'m lög-
rcglumanninn Marlowe, en Marlowe varð merkisberi hins amerfska spæjara, sem er
miklu harðsoðnari en sá evrópski. Holmes og margir arftakar hans I Evrópu voru nánast
visindamenn, sem ævinlega lögðu öll brot saman af visindalegri nákvæmni og ofurmann-
legri skarpskyggni. Marlowe var reyndar rólegur og ihugull, en greip gjarna til byssunnar,
lenti I átökum — var ameriskur.