Helgarpósturinn - 14.01.1983, Blaðsíða 20

20
Föstudagur 14. janúar 1983
Helgar
IDO
Dósturinn
Hvenær er maður dauður og hvenær er maður ekki dauður? Spurningin
kann að virðast einföld, en ekki er víst að svo sé, þegar betur er að gáð. Nútíma
læknisfræði ræður yfir tækni, sem gerir henni kleift að halda sjúklingum
„lifandi“, þó þeir séu í rauninni „dauðir“, eða svo gott sem. Frægt dæmi er
bandaríska stúlkan Karen Ann Quinland, sem lögð var inn á sjúkrahús í
heimalandi sínu haustið 1975. Hún var í dauðadái og í ljós kom, að hún hafði
orðið fyrir alvarlegum heilaskaða. Hún var því sett í öndunarvél og henni gefin
næring í æð.
Faðir stúlkunnar taldi ekki rétt að líf henn-
ar væri framlengt á þennan hátt og krafðist
þess, að öndunarvélin væri tekin úr sam-
bandi. Læknar neituðu að verða við þeirri ósk.
Málið fór því fyrir dómstóla, sem dæmdu, að
lagalega væri heimilt að taka stúlkuna úr vél-
inni. Þá kom í ljós, að Karen Ann gat andað
af sjálfsdáðum, þrátt fyrir að heilastarfsemi
hennar væri að mestu eða öllu lokið.
Þá vaknaði sú spurning hvort Karen Ann
væri látin eða ekki og voru skiptar skoðanir á
því. Sumir héldu fram, að einstaklingur væri
íátinn, ef heilabörkurinn hefði hætt starfsemi
sinni, og samkvæmt þeirri skilgreiningu var
Karen Ann látin. Aðrir héldu fram, að
maður væri lifandi á meðan maður andaði,
heiladauðinn væri ekki nægur. Enn aðrir
héldu hins vegar fram, að heili, hjarta og
lungu yrðu að hafa hætt starfsemi sinni áður
en hægt væri að lýsa einhvern látinn. Þeir
töldu, að ef ekki væri farið eftir því, opnuðust
möguleikar á að farið yrði að stunda ýmsa
tilraunastarfsemi á fólki í dauðadái, sem ekki
væri siðfræðilega réttlætanlegt.
Karen Ann Quinland lá enn í dauðadái
þegar síðast fréttist, þar sem ekki þótti rétt að
flýta fyrir „dauða" hennar með aðgerðum af
einhverju tagi.
Hér er því aftur komið að spurningunni,
sem varpað var fram í upphafi: hvenær er
maður dauður og hvenær er maður ekki
dauður? Ólafur Þ. Jónsson, svæfingalæknir á
Borgarspítalanum, svarar því hvenær menn
séu taldir látnir:
Ógnvekjandi
staðreynd
„Almennt er maður. talinn látinn þegar
hjartað hættir að slá og þegar lífsnauðsynleg
starfsemi líkamans, blóðrás og öndunarkerfi
hætta að starfa. Þá koma önnur dauðamerki
í ljós“, segir hann.
Um heiladauða segir Ólafur, að menn hafi
farið að velta honum fyrir sér, þegar öndun-
arvélar komu til sögunnar. Hins vegar megi
segja, að lífinu sé lokið, þegar heilinn starfar
ekki lengur.
En dauðinn er ekki eingöngu bláköld
staðreynd lífsins. Hann er og hefur verið
stöðugt umhugsunarefni lærðra manna jafnt
sem leikra. Hann er spennandi viðfangsefni,
en marga hryllir þó við tilhugsuninniumeigin
dauða. Heimspekingar hafa kannski öðrum
fremur velt dauða-hugtakinu fyrir sér, og því
er ekki úr vegi að heyra hvað Páll Skúlason
prófessor í heimspeki við Háskóla íslands
segir um merkingu dauðans.
„Það fer eftir því hvort horft er á hann frá
hlutlægu eða huglægu sjónarmiði. Frá hlut-
lægu sjónarmiði er dauðinn staðreynd, sem
óþarft er að gera veður út af í sjálfu sér. Frá
huglægu sjónarmiði er hann ógnvekjandi og
eitthvað, sem ég get ekki fyllilega hugsað
m^r; totíming, eyðing, afnám þeirrar veru,
sem ég er.
Þessi tvö sjónarmið þurfa að fara saman.
Það má ekki aðhyllast annað og hafna hinu.
öll umræða okkar um dauðann byggir á
þessu tvennu í senn.
Maðurinn er dauður, þegar við sjáum enga
möguleika á að hann eigi kost á mennsku lífi.
í hverju er þá mennska mannsins fólgin?
Svarið við þeirri spurningu, er að geta tekið
þátt í vissum grundvallarverðmætum lífsins,
hlutum, sem skipta máli fyrir alla, eins og að
geta notið samvista við annað fólk, að geta
leikið sér, og vera við góða heilsu. Þegar
ekkert getur lengur skipt máli fyrir menn, er
mennskt líf ekki lengur fyrir hendi“, segir
Páll.
Ég á mig sjálfur
Sérhver maður hefur rétt til þess að lifa, og
þar af leiðir að hann hefur éinnig rétt til þess
að deyja. Er þá hægt út frá siðferðilegu sjón-
armiði að ganga á þennan rétt hans?
„Fyrst verður að átta sig á hvað átt er við
með spurningunni“, segir Páll, og hann held-
ur áfram: „Hún getur átt við tvennt gerólíkt
og jafnvel andstætt. í fyrsta lagi getur hún átt
við réttinn til að ákveða og jafnvel skipu-
leggja eigin dauðdaga. Þá snýst spurningin
um réttmæti sjálfsmorða. Rétturinn til að
deyja er þá spurning um rétt til að svipta sig
lífi.
í öðru lagi er það rétturinn til að vera ekki
sviptur eigin dauðdaga. Þessi réttur felur í
sér, í fyrsta lagi, rétt til að vera ekki sviptur
lífi áður en dauðastundin rennur upp undir
eðlilegum kringumstæðum. I þeim skilningi
bannar þessi réttur líknardráp án vitneskju
Páll Skúlason heimspekingur
eða
deyja
ekki
Að
deyja
Ólafur Þ. Jónsson svæfingalæknir
um vilja mannsins. í öðru lagi má segja, að
þessi réttur heimilimanni að ákveða með
hvaða hætti fyrirsjáanlegan dauðdaga ber
að, að svo miklu leyti sem það er í hans valdi,
eins og t.d. hvort hann kjósi að dveljast á
sjúkrahúsi eða heima hjá sér.
Þessi réttur tengist rétti mannsins yfir eigin
líkama. Hver maður hefur rétt til þess að
neita læknismeðferð á þeirri forsendu, að
hann ræður yfir eigin líkama.,,
Að treina eða
tre ina ekki
Hvað gera þá læknar, þegar þeir standa
frammi fyrir erfiðum tilfellum? Ber þeim
skylda til þess að viðhalda lífi í sjúklingum
hvað sem það kostar? Um þetta atriði segir
svo í samþykkt þings Evrópuráðsins um rétt
sjúkra og deyjandi, að þingið trúi því, „að
sönnumhagsmunum sjúkra verði ekki alltaf
best þjónað með því að beita af ákefð nýjustu
tækni til að framlengja lífið“.
Arnór Hannibalsson segir í riti, sem hann
kallar „Kaflar um siðfræði heilbrigðisstétta“,
að lækningar hljóti að beinast að því að gera
allt, sem hægt er,í þágu sjúklings og draga úr
þjáningum hans, hver sem batavonin er.
Hann heldur áfram og segir:
„En af þessu leiðir ekki endilega að ætíð
skuli gera allt, sem tæknilega er mögulegt til
að treina líf manns. Þegar sjúklingur er svo
langt leiddur, að lækningaaðgerðir koma
ekki lengur að gagni, ber ekki skylda til að
lengja lífdaga hans umfram það sem telst að
bestu lækna yfirsýn og samkvæmt vilja sjúkl-
ings vera í hans bestu þágu“.
Ólafur Þ. Jónsson er sama sinnis og segir,
að sjúklingur eigi rétt á því að allt sé gert fyrir
hann, sem hægt er og aðstæður leyfa og akt-
ífri meðferð sé haldið áfram á meðan nokkur
batavon er. Öll meðferð sé hins vegar tilgangs
laus ef sjúklingur er úrskurðaður heila-
dauður.
„Það er ekki réttlætanlegt að hefja eða
halda áfram tilgangslausri meðferð. í siða-
reglum lækna er ekki ætlast til þess, að lækn-
ar lengi dauðastríðið, en líkni hins vegar og
lini þjáningar“, segir hann.
Ekkert einkamál
Á undanförnum árum hefur umræða um
deyjandi sjúklinga aukist mjög víða um lönd.
í Svíþjóð stendur t.d. til að koma á meiri
fræðslu fyrir heilbrigðisstéttirnar um hvernig
koma eigi fram við deyjandi fólk.
Lif sérhvers manns er ekki hans einkamál,
hann deilir því alltaf með öðrurn. Hið sama er
að segja urn dauða hans. Því vaknar sú spurn-
ing hvort aðstandendur sjúklings, sem á sér
enga lífsvon, séu hafðir með í ráðum, þegar
ákvarðanir eru teknar um að hætta allri með-
ferð og láta náttúruna hafa sinn gang.
„Ég tel ekki að það eigi að hafa aðstand-
endur með í ákvarðanatökunni", segir
Ólafur. „Þeir eiga nóg með sig. Það á að láta
þá vita, en ekki gera þá meðábyrga."