Helgarpósturinn - 24.01.1985, Blaðsíða 19

KVIKMYNDIR
Stjörnuleikur
Nýja bíó: Dómsord (The Verdict).
Bandarísk: Árgerd 1982.
Handrit: David Mamet eftir skáldsögu Barry
Reed.
Tónlist: Johnny Mandel.
Kvikmyndun: Andrzej Bartkowiak.
Leikstjórn: Sidney Lumet.
Adalhlutverk: Paul Newman, Charlotte
Rampling, Jack Warden, James Mason og fl.
Gleðilegt er þegar gamlar leikstjórakemp-
ur eins og Sidney Lumet láta ekki deigan síga
en leikstýra kvikmyndum af mikium krafti
og list. Lumet er löngu heimskunnur sem
leikstjóri fyrir myndir eins og Twelve Angry
Men (1957), The Pawnbroker (1965), The Hill
(1965), The Seagull (1968), Murder on the
ÍOrient Express (1974), Network (1976),
Prince of the City (1981) og Death Trap
(1982). Lumet hefur sérhæft sig í að kvik-
mynda sviðsverk og ennfremur er eftirlætis-
efni hans barátta einstaklingsins fyrir rétt-
lætinu.
í Dómsorði (The Verdict) er einmitt réttur
einstaklingsins í deiglunni. Frank Galvin
(Paul Newman) er alkóhólíseraður lögfræð-
ingur sem er á góðri leið í ræsið. Hann fær
mál upp í hendurnar; sjúklingur liggur með-
vitundarlaus í vél á spítala fyrir handvömm
lækna. Aðstandendur sjúkrahússins bjóða
dómsátt en Galvin vill meira: Opinbera stað-
festingu á mistökum læknanna og hærri
skaðabætur. Þessi krafa er í óþökk aðstand-
endanna sem geta vel sætt sig við bætur
sjúkrahússins. Galvin gengur illa með málið,
aðalvitnið hverfur úr bænum og allt virðist
snúast gegn honum, sérstaklega eftir að verj-
andi sjúkrahússins, stjörnulögfræðingurinn
Ed Concannon (James Mason) lætur til sín
taka. En Galvin gefst ekki upp og skal sögu-
eftir Ingólf Margeirsson
þráður ekki nánar rakinn, eins og lokaorð
flestra bíóprógramma hljóða.
Tvennt gerir Dómsorð að afbragðsmynd:
Leikurinn — og þá einkum túlkun Newman
á hinum lífsþreytta, drykkfellda Boston-
lögfræðingi — og leikstjórn Lumets sem
breytir götóttri sögu í magnað verk. Lumet
tekst nefnilega með aðstoð handritshöfund-
arins Mamet að gera samtöiin að djúpstæð-
um samskiptum manna og eins notar hann
þögnina á meistaralegan hátt til að undir-
strika einmanaleika, efa, vonbrigði. Dóms-
orð er því engan veginn dæmigerð dóm-
stólamynd eins og margir vilja meina, enda
gerist hún nær öll utan dómsalarins, heldur
er hún vandað tilfinningadrama sem unnið
er af mikilli fagmennsku á öllum sviðum.
Dómsorð fær hæstu einkunn. IM.
Áróöur í amerísku Afganistan
Tónabíó: Raud dögun (Red Dawn).
Bandarísk: Árgerö 1984.
Handrit: Kevin Reynolds og John Milius eftir
bók Reynolds.
Tónlist: Basil Pöledoyrid.
Leikstjórn: John Milius.
Aðalhlutverk: Patrick Swayze, C. Thomas
Howell, Lea Thompson, Ben Johnson og fl.
Kúbanir og Sovétmenn ráðast inn í Banda-
ríkin að sunnan og norðan en ná ekki land-
inu öllu. Lítill hópur ungmenna á hernumda
svæðinu flýr upp í fjöll og stundar skæru-
hernað; eins konar amerískt Afganistan.
Þetta er ekki góð mynd. í fyrsta lagi er hand-
ritið harla ósannfærandi; hvernig í ósköpun-
um má það vera að hið mikla hernaðarveldi
Bandaríkin hleypi Sovétríkjunum yfir Alaska
og Kanada sísona og Kúbumönnum gegnum
Suðurríkin? Að vísu er gerð grein fyrir mikl-
um alþjóðlegum umskiptum í stórfyndnu
prógrammi Tónabíós (sem eiginlega er skrif-
að eins og erlend fréttaskýring) og þeim
forsendum sem fyrir hendi eru og útskýra
innrás kommanna. En engu að síður verður
myndin aldrei sannfærandi. í öðru lagi er
söguþráðurinn harla slitróttur, einstaka
atburðir tengjast illa í eina heild og maður
botnar eiginlega hvorki upp né niður í þess-
um skæruhernaði. Ef Sovétmenn og Kúbanir
hafa lagt hálf Bandaríkin að velli, hvers
vegna geta þeir ekki útrýmt nokkrum skóla-
krökkum í fjöllum? Nóg er hins vegar af of-
beldi, hasar og flugeldasýningum og grát-
klökkum, væmnum senum. Ojbjakk.
Áróður þessarar myndar er heill kapítuli út
af fyrir sig. Mjög er spilað á strengi sögunnar;
minnt á hetjur Bandaríkjanna og frelsis-
baráttu þjóðarinnar. Frelsið er náttúrulega í
USA en ófrelsi í Sovétríkjunum, Kúbu og
Nikaragúa. Hin svart-hvíta pólítíska mynd
heldur áfram: E1 Salvador og Honduras eru
orðin kommúnísk og bylting í Mexikó; ófrels-
ið flæðir yfir heiminn. Kúbanski oíurstinn
sem stjórnar innrásarsveitunum innf^Banda-
ríkin fer sjálfur að efast; skyldi það vera að
bylting sé til bölvunar, er hann að breytast úr
þjóðfrelsismanni í byrókratískan iögreglu-
stjóra? Rússarnir hins vegar, með nær sjötíu
ára iögregluríki kommúnismans í farteskinu,
efast ekki um neitt.
Rauð dögun er áróðursmynd gegn þjóð-
frelsishreyfingum Suður-Ameríku og óvenju-
lega farðalaust hatur á Sovétmönnum og
Kúbönum. Óttinn við hina rauðu hættu er
ennfremur það yfirgengilegur að hann jaðr-
ar við martröð fasískra herforingja. IM.
BÓKMENNTIR
Amerískar öskubuskur
Colette Dowling:
Öskubuskuáráttan (197 bls.)
Jónína Leósdóttir íslenskadi.
Ægisútgáfa/Bókhladan 1984.
Höfundur bókarinnar, Colette Dowling, er
bandarísk; rúmlega fertug, tvígift, þriggja
barna móðir; mörg hundruð greinar hafa
birst eftir hana í tímaritum, en auk þess hefur
hún sent frá sér þrjár bækur: TheSkin Game,
How to Love a Member of the Opposite Sex:
A Memoir og nú síðast The Cinderella
Complex 1981, sem er nýkomin út í íslenskri
þýðingu. Auk þess á hún fyrirtækið The
Print Project, ásamt manni sínum, Lowell
Miller, en það kemur með hugmyndir að rit-
verkum og kemur á framfæri bókum sem
aðrir skrifa. Semsé: Colette Dowling er kona
sem tekist hefur ,,að meika það“ á öllum víg-
stöðvum: Inni á heimilinu, hefðbundnum
vettvangi kvenna sem eiginkona og móðir,
og úti í „hinum harða samkeppnisheimi"
sem skríbent. En það skyldi þó enginn ætla
að sameining þessara hlutverka hafi gengið
þrautalaust fyrir sig í lífi Dowling og annarra
jafnaldra hennar í millistétt í landi einka-
framtaksins. Bók hennar, Öskubuskuárátt-
an, gerir grein fyrir þeirri togstreitu sem hef-
ur einkennt líf slíkra kvenna.
Hvati þess að Dowling skrifaði Öskubusku-
áráttuna var sá að í öðru hjónabandi sínu
vaknaði hún upp við vondan draum. Eftir að
hafa séð fyrir sér og þremur börnum milli
hjónabanda var hún alsæl að komast inn á
heimilið á ný: Geta bakað, hugsað um garð-
inn, dútlað við hvaðeina, og um leið afsalað
sér fjárhagslegu sjálfstæði. Hún steinhætti
að skrifa. En eftir dálítinn tíma benti maður-
inn hennar henni á, að þau hefðu í upphafi
samið um að halda hvort sínu sjálfstæði í
starfi og afla bæði tekna. Hann undirstrikaði
að hann vildi ekki vernda hana (eða vildi öllu
heldur ekki taka þátt í hinum hefðbundna
leik og láta eins og hann væri verndari henn-
ar). Og hvað gerði þá aumingja konan? Jú,
hún fór í naflaskoðun með aðstoð sálkönn-
uðar, og síðan tók hún að skrifa um eigin van-
líðan á opinberum vettvangi. Viðbrögðin við
skrifum hennar urðu slík að henni varð ljóst
að konur um gjörvöll Bandaríkin áttu við
svipuð vandamál að etja. Og enn gekk Dowl-
ing skrefi lengra: Tók viðtöl við slíkar konur
og skrifaði „Óskubuskuáráttuna" á grund-
velli þeirra. En viðkomandi áráttu lýsir hún
svo:
Sú kenning, sem ég set fram í þessari bók,
er að það sem aðallega stendur konum fyrir
þrifum í dag sé persónulegt, andlegt ósjálf-
stœði — djúpstœö þörf fyrir að láta vernda
sig. Ég kalla þetta ,,Öskubuskuáráttuna“, en
með því á ég við víðtœk, niðurbœld viðhorf ,
og hrœðslu, sem valda því að konur lifa í eins
konar hálfvelgju, án þess að nota til fulln-
ustu heilabú sitt og sköpunargáfu. Nútíma-
konur bíða þes enn að eitthvert utanaðkom-
andi afl verði til þess að umbreyta lífi þeirra,
alveg eins og raunin varð á um Öskubusku
foröum daga. (bls. 23)
Orsakanna er fyrst og fremst að leita í upp-
eldinu sem konurnar hlutu á heimilum sín-
um á 4. og 5. áratugnum. Foreldrunum fórst
uppeldið fremur illa úr hendi, án þess að þeir
gerðu sér nokkra grein fyrir því, því í raun og
veru vissu þeir ekki undir hvers konar líf þeir
væru að búa dæturnar. Þær voru þess vegna
ekki undir það búnar að lifa sjálfstæðu lífi
(sbr. bls. 19). í stuttu máli sagt var þessum
konum innprentuð leynt og ljóst á uppvaxt-
arárunum goðsögnin um verndun karl-
mannsins. Konan eigi ekki að treysta á eigin
hæfileika í námi og starfi, heldur að krækja
sér í karl sem veiti henni tilfinningalegt og
fjárhagslegt öryggi á fullorðinsárum á sama
hátt og foreldrarnir á uppvaxtarárunum.
Þessi goðsögn standi konum síðan ævinlega
fyrir þrifum, ekki síst ef þær eru svo „ólán-
samar að þurfa að vinna“:
Þessi þörf kvenna fyrir „annan aðila"
stendur konum á margan hátt fyrir þrifum í
atvinnulífinu. Hún aftrarþvíað þœrgeti verið
framkvœmdasamar, frumlegar, áhugasam-
ar og kraftmiklar í vinnunni. Sú goðsögn, að
björgun okkarsé fólgin í ástarsambandi, seg-
ir óbeint að við þurfum ekki að vinna úti allt
okkar líf. Þegar eitthvað verður síöan þess
valdandi að við verðum að fá okkur vinnu,
fyllist mörg konan heiftugri innri reiði. Það
er litið á það sem sönnun um að konu hafi
mistekist í lífinu, ef hún þarf að vinna. (bls.
45)
Samkvæmt vitnaleiðslum bókarinnar
virðast giftar konur gera allt til þess að vera
sem lengst inni á heimilunum, sleppa við að
fara út á vinnumarkaðinn: Með því að leggj-
ast í „ósjálfráðar barneignir", þ.e. eignast
„óvart" eitt barn í viðbót, með því að flýja
sjálfar sig á sadó-masókískan hátt og sökkva
sér niður í hin óendanlegu heimilisstörf og
reyna að vinna bug á þunglyndinu með ró-
andi lyfjum og áfengi. Með þessu móti eru
það konurnar sjálfar sem standa í vegi fyrir
eigin þroska, kúga sjálfar sig:
Þessi tilhneiging okkar að halda aftur at
okkur og nýta ekki hœfileika okkar, af ótta
við að glata ástinni, er afleiðing þess sem ég
hef kallað kvennahrœöslu. Þessi hrœösla
fylgir óvissu okkar um hvað sé kvenlegt eöli.
Við höldum aö okkur höndunum, frekar en
að takast á við þann ótta sem fylgir fram-
kvœmdum, því framtakssemin gœti látið
okkur finnast viö ókvenlegur.
Hvað er til ráða? Jú, að hætta að bíða eftir
björgun „annars aðila", að konur taki sjálfar
að sér hlutverk prinsins. Um eigin þróun seg-
ir Dowling:
Ef lausnin á vandamálinu vœri fólgin í
viljastyrk, hefði ég aldrei skrifað þessa bók.
Þetta stökk fram á við var árangur langrar
og merkilegrar þróunar. Þeirrar þróunar, að
koma auga á mótsagnirnar í persónuleikan-
um og vinna úr þeim. Það er ekki hœgt að
skipa viljanum fyrir. Þegar sálarlíf manns er
ekki í flœkju lengur og togstreitu er ekki fyrir
aö fara, framkvœmdist vilji manns án nokk-
urrar áreynslu. (bls. 189)
Ég er búin að komast að því, að frelsi og
sjálfstœði fœr maður aldrei frá öðrum,
hvorki frá þjóöfélaginu í heild né frá karl-
mönnum, heldur verður maöur að þróa það
meö sér sjálfur. Það kemurað innan, ogekki
átakalaust. Þetta getum viö ekki gert nema
viö hœttum aö styðjast við aðra eins og hœkj-
ur, til þess aö finnast við öruggar. (bls. 197)
Bókarhöfundur fullyrðir að allar konur
séu haldnar Öskubuskuáráttunni. Það finnst
mér fullmikið sagt. Að mínu viti er þessi bók
lítið meira en lýsing og yfirborðsleg krufning
á sálarstríði kvenna á tilteknum aldri og í til-
tekinni stétt (miðaldra bandarískra millistétt-
arkvenna) og „lausnirnar" í samræmi við
það: Fara í sálgreiningu, rísa upp úr ösku-í
stónni og höndla Hamingjuna með því að
stjórna fyrirtæki og skrifa metsölubækur
skv. leikreglum karla, m.ö.o.: Axla Ábyrgð.
Dowling gerir nefnilega þá reginskyssu að
meta hefðbundin störf kvenna eftir gildis-
mati karla: Dæma þau léttvægt og ómerki-
legt dútl. Barnauppeldi leiðir hún algerlega
hjá sér, því virðist ekki fylgja nein Abyrgð.
Varla er minnst á barnaheimili, atvinnuþátt-
taka kvenna í sambúð hlýtur þó óhjákvæmi-
lega að vera háð möguleikum á dagvistun.
Ekki er sett spurningarmerki við „framapot"
karla, né sú grundvallarspurning rædd hvort
ekki sé tímabært að útivinnandi hjón skipti
með sér heimilisverkum. Hins vegar vitnar
Dowling athugasemdalaust í niðurstöður
nýrrar skýrslu um „hinn bandaríska eigin-
mann" þar sem segir:
,,Nútímakarlmaður vill að konan hans
vinni tvöfalda vinnu, aðra innan heimilis en
hina utan þess... Meirihlutinn (þ.e. nútíma-
manna) er ekki tilbúinn til þess að létta hin-
um hefðbundnu húsmóðurskyldum afeigin-
konum sínum." (bls. 166)
Greinilega léttvægt að mati höfundar, því
konur eiga bara að aflétta eigin kúgun, burt-
séð frá hvað „karlmönnum" og „þjóðfélag-
inu“ líður. Það læðist að mér sá „ljóti“ grun-
ur að það hafi nú verið seinni eiginmaðurinn
sem „bjargaði" Colette Dowling þrátt fyrir
allt. Leitt að hún skuli hafa farið varhluta af
þeirri róttæku jafnréttisumræðu sem ýmsar
samlöndur hennar hafa staðið fyrir undan-
farna tvo áratugi. Ég nefni höfuiida á borð
við Germaine Greer, Ti-Grace Atkinson,
Shulamith Firestone og Gloríu Steinem. (Sjá
ágæta umfjöllun í nýjasta hefti Veru um ást-
ina þar sem vitnað er til þeirra flestra.) Ofan-
greindir höfundar leggja heimspekilegan og
pólitískan grundvöll að kenningum sínum
um samskipti kynjanna. Það gerir Dowling
ekki. Mun meiri fengur hefði verið að fá í ís-
lenskri þýðingu nýtt greinasafn Gloríu Stein-
em, Outrageous Acts and Everyday Rebel-
lions þar sem allur heimurinn er til umræðu,
ekki brot úr bandarískri millistétt eins og í
Öskubuskuáráttunni.
HELGARPÓSTURINN 19