Helgarpósturinn - 17.09.1987, Blaðsíða 22

Listasafn íslands
Nátttröll í nútímanum
Tuttugu ára eyða í listaverkakaupum safnsins. Klíkuskapur í safnráðinu. Útgáfustarfsemi í
lamasessi. Sýningarhald ekki nógu markvisst og metnaðarfullt. Ríkisvaldið hefur gefið
safninu langt nef í eina öld.
Það fer ekki mikið fyrir Listasafni íslands í daglegri
umræðu. Reyndar er það svo að það virðist sem allur
almenningur geri sér litla grein fyrir að safnið sé til og
hversu mikilvægu hlutverki það gegnir í íslensku þjóðlífi.
Sú saga er sögð þessu til staðfestingar að góðkunnur
borgari hafi átt þangað erindi fyrir fáum árum og tekið
leigubíl. Þegar hann nefndi áfangastaðinn hváði Ieigubíl-
stjórinn og kannaðist ekkert við að hér væri safn með
þessu heiti. Hvort sem þessi saga er sönn eða ekki verður
því ekki á móti mælt að safnið sem varðveita á íslenska
myndlist um aldur og ævi og þar með endurspegla hug-
arheim íslenskra myndlistarmanna virðist hafa dagað
uppi, reyndar ekki aðeins meðal almennings heldur og
meðal þeirra sem standa í eldlínunni í íslenskri myndlist.
Það skipar alls ekki þann virðingarsess í hugum manna
sem Listasafn íslands ætti að gera.
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
fé í verk eftir listamenn sem það
vildi ekki líta við örfáum árum áður
— hefði þá getað fengið verkin fyrir
miklu minna fé og þar með keypt
fleiri verk.
ÍHALDSSAMT SAFNRÁÐ
Menn tala almennt um að safnið
hafi dagað uppi frá og með Súm-inu,
frá því á miðjum sjöunda áratugn-
um. Þeir menn sem þar eru fremstir
í flokki voru miklir byltingarmenn,
ekki aðeins í hugmyndum um hvað
væri list og hvað ekki, heldur líka og
kannski ekki síður í efni og efnis-
tökum. Þetta á að hafa skapað Lista-
safninu ákveðna erfiðleika, enda
varla annað eðlilegt. Menn sam-
þykkja kannski ekki strax allt hið
nýja í listinni og sérstaklega ekki
þeir sem eldri eru og orðnir rótgrón-
ir og íhaldssamir. Kannski má því
finna eðlilegar skýringar á því af
hverju forstöðumaður Listasafnsins
an safnráðsins. Listfræðingur sagði
að megingalli safnráðsins væri að
það hefði alltof mikil völd. Menn
hefðu verið að vonast eftir því að
forstöðumaðurinn fengi meiri völd
og gæti sýnt meira frumkvæði og
áræði. Þarna eru menn í raun að
ræða um menntað einveldi. Annar
áhugamaður sagðist alltaf hafa ver-
ið mjög gagnrýninn á safnráðið og
skipan þess. Hann sagðist telja lang-
best að einhver einn maður sæi um
safnið í ákveðinn árafjölda og hefði
þá öll völd í hendi sér. Þannig væri
hægt að draga menn til ábyrgðar og
jafnframt láta þá njóta góðs af verk-
um sínum. Eins og staða mála væri
þá væri enginn ábyrgur. Alltaf væri
hægt að skýla sér bak við safnráð,
forstöðumann og fleira. Allt eftir því
hver ætti í hlut.
Annar sem rætt var við sagðist
líka vera efins um að safnráð ætti að
vera skipað starfandi listamönnum.
Þegar safnið varð 100 ára 1984
var gefin út á þess vegum heljar-
mikil bók (ártalið er miðað við að
Björn Bjarnason stofnaði safnið árið
1884). 1 því riti er ritgerð eftir þá-
verandi forstöðumann, dr. Selmu
Jónsdóttur, þar sem hún rekur sögu
safnsins, bæði þá sem snýr að lista-
verkunum sjálfum og eins bygging-
arsögu og það sem kalla má hinar
efnislegu hliðar sem snúa að rekstri
safns sem þessa. Þar kemst Selma
m.a. svo að orði: „Fjárskortur og
mannekla hafa sett starfsemi Lista-
safns Islands þröngar skorður,
þrengri en svo að unnt sé að sinna
öllum þeim verkefnum sem lög
kveða á um, hvað þá meira. Óhent-
ugur og takmarkaður húsakostur
hefur einnig þrengt að starfsemi
safnsins. Má nefna að fastasýningar
þess hafa jafnan orðið að víkja fyrir
sérsýningum." (Listasafn Islands
1884-1984 bls. 18.)
Þessi ummæli Selmu segja meira
en löng greinargerð um starfsem-
ina. Þarna talar manneskja sem hef-
ur starfað við safnið í yfir 30 ár og
þekkir alla þess erfiðleika, þröng-
sýni og áhugaleysi yfirvalda í garð
þess. Að minnsta kosti verður ekki
hægt að skilja það öðruvísi en svo
að yfirvöld á hverjum tíma hafi lít-
inn, kannski engan, áhuga haft á
safninu eða þeirri starfsemi sem þar
átti, skv. lögum, að fara fram.
Þrátt fyrir þetta eru menn sam-
mála um að Listasafn Islands sé gott
safn, en því miður aðeins fram á
miðjan sjöunda áratuginn. Enginn
mælir á móti því að í safnið vanti að
stærstum hluta verk síðustu tuttugu
ára, alveg frá og með Súm-urunum.
Eftir það hafi safnið, og þeir sem þar
hafa verið í forystu hverju sinni,
hreinlega ekki fylgst með því sem
var að gerast í myndlistinni og þess
vegna hafi það dagað uppi. Orðið
eins og nátttröll í íslenskri myndlist
þar sem engin rækt var lögð við
samtímann.
HVAÐ HEFUR GERST?
Það er vont mál ef það vantar 20
ár inn í listasöguna í Listasafninu.
Menn eru þó ekki á einu máli um
hvað hefur gerst á þessum tíma sem
veldur því að svo er. Það er auðvitað
fásinna, eins og margir freistast þó
til að gera, að kenna fyrrverandi for-
stöðumanni einvörðungu um það.
Hann hefur aldrei verið neinn ein-
ráður í safninu, alls ekki í innkaup-
um. Skv. lögum sér sérstakt safnráð
um listaverkakaup og það liggur því
22 HELGARPÓSTURINN
ljóst fyrir að þeirsem þar hafa setið
hafa ekki allir verið jafn miklir bóg-
ar. í safnráðinu eru þrír starfandi
myndlistarmenn, tveir málarar og
einn myndhöggvari. Að auki á þar
sæti einn fulltrúi menntamálaráð-
herra og svo forstöðumaðurinn,
sem er oddamaður. Þeir sem nú sitja
í safnráðinu eru auk Beru Nordal,
nýráðins forstöðumanns, Garðar
Gíslason borgardómari af hálfu
menntamálaráðherra og af hálfu
myndlistarmanna sitja í ráðinu þeir
Daði Guðbjörnsson, Hringur Jó-
hannesson og Helgi Gíslason. Eftir
því sem fregnir herma situr þetta
safnráð nú sveitt við að kaupa verk
eftir menn sem vantar inn í safnið
og hefur farið geyst í þeim tilgangi
að undanförnu. Það þýðir einfald-
lega það að á meðan er ekki mikið
keypt af verkum sem eru ný í dag,
að minnsta kosti ekki jafn mikið og
ætla mætti að væri eðlilegt.
Menn velta þvi kannski fyrir sér af
hverju það sé í sjálfu sér syndsam-
legt að kaupa verk einhverjum ár-
um eftir að þau eru gerð — þar með
hafi listamaðurinn tekið af öll tví-
mæli um að hann standist tímans
tönn. Menn eru sammála um að
ekkert sé við það að athuga, nema
að oft á tíðum hafi það farið svo að
safnið hafi þurft að eyða heilmiklu
var ekki ginnkeypt fyrir straumum
þess tíma. Einn listfræðingur orðaði
það reyndar þannig að það væri
ekki nema eðlilegt, langvarandi
áhugaleysi yfirvalda og fjárskortur
hefðu örugglega dregið úr áhuga og
starfsorku þeirra sem við það urðu
að una.
Síðan þetta gerðist eru liðin tutt-
ugu ár og menn sem rætt var við
furðuðu sig þess vegna á því að ekki
skyldi fyrir löngu hafa verið bætt úr
þessari vanrækslu. Þegar menn
spyrja þessara spurninga hljóta þeir
að vera að beina þeim til myndlist-
armannanna sem setið hafa í safn-
ráðinu gegnum tíðina. Það er nefni-
lega þannig að skv. lögum er hægt
að skjóta ágreinin gsefnum safnráðs-
ins til ráðherra. Það hefur hinsvegar
aldrei verið gert. Af því má ráða að
það hefur ekki verið veruiegur
ófriður ríkjandi innan þess, a.m.k.
ekki sá að ekki hafi verið hægt að
lægja öldurnar.
MENNTAÐ EINVELDI
Það er eðlilegt að menn deili mest
um það þegar Listasafnið er til um-
ræðu hvaða verk eru þar inni. Þau
eru jú það sem segja mun komandi
kynslóðum hvað var þess virði að
varðveita og hvað ekki. Annað er
líka algengt deiluefni og það er skip-
Þeir hefðu alltof mikilla hagsmuna
að gæta og kunningjatengsl væru
hér þannig að menn kæmust ekki
fram hjá þeim. Myndlistarmennirn-
ir sjálfir svöruðu því þannig að það
væri hreinlega vonlaust að kaupa
verk eftir menn sem þeir ekki
þekktu. Allir myndlistarmenn á ís-
landi þekktust meira eða minna.
Það væri því tæplega hægt að væna
einn fremur en annan um kunn-
ingjatengsl og klíkuskap. Annars
sagði myndlistarmaður að hann
teldi að það væri þeim sársauka-
laust þó einhver einn maður tæki
við stjórn, hann sagðist hinsvegar
ekki telja safnráðið sem slíkt vera
sérstakt áhyggjuefni.
ÍMYND SAFNSINS
Það er fleira sem ræður ímynd
safnsins en bara listaverkin sem það
kaupir. Slíkt er reyndar alltaf um-
deilanlegt og getur aldrei orðið
öðruvísi. Sýningarhald safnsins,
fræðslustarf og útgáfa á vegum þess
eru þættir sem þyngst vega þegar
menn skoða hvort safnið er lifandi
eða ekki. Safn getur verið fullt af
listaverkum en það sem endanlega
ræður því hvort það telst taka virk-
an þátt í þeirri gerjun sem í listinni
er á hverjum tíma er það hvernig
það sinnir því hlutverki að fræða
almenning og aðra um listina og
það sem er að gerast í henni. Hvaða
áherslur eru í sýningarhaldi og út-
gáfustarfsemi.
Eins og sakir standa er Listasafnið
mjög óvirkt í þessum málum. Út-
gáfustarfsemi og fræðsla hafa verið
í lágmarki og sýningar á vegum
þess hafa verið mjög umdeildar. Sér-
staklega þó hin síðustu ár. Engin til-
raun hefur verið gerð til að koma
saman sýningum á raunverulegri
nútímalist en í staðinn verið lögð
áhersla á yfirlitssýningar á eldri
mönnum, mönnum sem ekki allir
eru sammála um að eigi yfirhöfuð
að vera á yfirlitssýningum í Lista-
safni íslands. Þegar reynt hefur ver-
ið að halda sýningu á einhverri
þeirri listustefnu sem áberandi var á
síðustu áratugum hafi það verið
alveg misheppnað. Sem dæmi um
þetta taka menn yfirlitssýningu á
íslenski popplist árið 1975. Þar hafi
vantað flest þau verk sem til tíðinda
gátu talist í popplist og mikið hafi
verið eftir menn sem alls ekkert
höfðu fengist við þá stefnu listar-
innar.
Af þessum sökum hefur hlutverk
Listasafnsins færst yfir í galleríin.
Nýlistasafnið tók við hlutverki þess
á 7da og 8da áratugnum — þar var
hið eiginlega yfirlit yfir það sem var
að gerast í íslenskri list á þeim tíma,
og í seinni tíð hefur Norræna húsið
stöðugt fært sig meira og meira í yf-
irlitssýningar, sem menn telja að
ætti að vera hlutverk Listasafnsins
að halda. Þá eru menn ekki ánægðir
með hlut erlendrar listar, hvorki í
eigu safnsins né heldur af því sem
það hefur sýnt. Menn telja almennt
að ekki sé mikill vandi að fá stórar
og þekktar sýningar til íslands. Við
njótum mikils velvilja erlendis og
þar að auki sé þetta ekki svo óskap-
Íega dýrt fyrirbæri. Það virðist hins-
vegar vera svo að Listasafnið hafi
ekki haft sérstakan áhuga á að
kynna íslendingum erlenda list.
Þess má geta hér að það er safnráð-
ið sem tekur ákvarðanir um allar
helstu sýningar, ekki forstöðumað-
ur á eigin spýtur eins og margir hafa
haldið.
HVER VERÐUR
FRAMTÍÐIN?
Af þessu má ráða að Listasafn ís-
lands hefur ekki haft á sér þann
ferska blæ sem það á að hafa. Fyrir
því eru auðvitað margar samverk-
andi ástæður, en menn eru þó sam-
mála um að meginástæðan sé sú að
það hafi alltaf búið við verulegan
fjárskort. Þetta er eitt af þeim mál-
um sem auðveldara er um að tala en
í að komast. Þess vegna verður það
verkefni nýráðins forstöðumanns
nr. eitt að afla safninu fjár, að sann-
færa ráðamenn um að safnið þurfi
meiri pening til að geta staðið undir
nafni. Reyndar orðaði myndlistar-
maður nokkur það svo þegar hann
var spurður álits á ráðningu Beru
Nordal, að hún væri góð ef hún gæti
aflað fjár, annars ekki. Af þessu má
ljóst vera hversu mikla áherslu
menn leggja á að hægt verði að rífa
safnið upp úr þeirri lognmollu sem
umvafið hefur það á síðustu árum.
Því virðist sem mikið velti á for-
stöðumanni safnsins, hversu vel
henni tekst að afla safninu þess fjár-
magns sem það þarf. Það er a.m.k.
ljóst af sögu safnsins að fjármagnið
verður að sækja til yfirvalda, þau
koma aldrei með það óbeðin.