Dagur - 12.12.1991, Blaðsíða 3

Fimmtudagur 12. desember 1991 - DAGUR - 3
Staðið í ströngu
- brot úr nýútkominni ævisögu Erlendar Einarssonar
Furstjóraskipti hjá Sambandi íslenskra samvinnufélaga. Erlendur Einarsson
tekur við af Vilhjálmi Þór.
Bókaútgáfan Fróði hefur sent
frá sér bókina „Staðið í
ströngu“. I bókinni, sem skráð
er af Kjartani Stefánssyni,
blaðamanni, rekur Erlendur
Einarsson æviminningar sínar.
Erlendur var, sem kunnugt er,
forstjóri Sambands íslenskra
samvinnufélaga um langt ára-
bil. Óhætt er að fullyrða að
undir hans stjórn reis veldi
samvinnuhreyfingarinnar á Is-
landi hæst og hún varð stór-
veldi í íslensku samfélagi. Flest
var þar slétt og fellt á yfirborð-
inu en eins og oft gerist í mikl-
um atvinnurekstri og umsvif-
um, kraumaði undir niðri. -
Og nokkrum sinnum sauð
reyndar upp úr.
/ bókinni „Staðið í ströngu“ 1
fjallar Erlendur Einarsson um af-
skipti sín af málum samvinnu-
hreyfingarinnar, rekur feril sinn
hjá Sambandinu og fyrirtækjum
þess og segir frá átökum við lok
starfsferils þar.
í bókarkaflanum sem hér fer á
eftir, fjallar Erlendur um forvera
sinn í forstjórastóli Sambandsins,
Vilhjálm Pór, en hann hafði
mjög afgerandi áhrif á lífsferil
Erlendar.
Örlagavaldurinn
Vilhjálmur Þór
Vilhjálmur Þór var einn af frum-
kvöðlum samvinnuhreyfingarinn-
ar á íslandi og í höndum hans
varð Sambandið að stórfyrirtæki.
Hann hafði mikinn metnað fyrir
hönd Sambandsins og þó að hann
hafi verið þekktastur fyrir dugn-
að og framtakssemi var hann
ekki síður mikill hugsjónamaður
sem trúði á mátt samtaka og sam-
vinnu.
Ég minnist Vilhjálms Þórs þó
einkum fyrir það að hann var
örlagavaldur í lífi mínu. Hann
valdi mig til þess að stjórna Sam-
vinnutryggingum og hann tilnefndi
mig eftirmann sinn hjá Samband-
inu. Enginn einn maður hefur
gripið jafn afgerandi inn í líf mitt
og hann.
Vilhjálmur Þór átti glæstan
starfsferil. Hann byrjaði sem
sendill hjá Kaupféalgi Éyfirðinga
á Akureyri og aðeins tuttugu og
þriggja ára að aldri varð hann
kaupfélagsstjóri KEA við fráfall
Hallgríms Kristinssonar. Vil-
hjálmur Þór stóð að mikilli upp-
byggingu hjá KEA og hann átti
mikinn þátt í því að gera það að
stórveldi.
Vilhjálmur Þór fór frá KEA
árið 1939, þegar hann varð fram-
kvæmdastjóri íslandsdeildarinn-
ar á heimssýningunni í New
York, og síðan varð hann um
tíma íslenskur aðalræðismaður
fyrir Bandaríkin. Hann varð
bankastjóri Landsbankans 1.
október 1940 og kom þá heim til
Islands. Hann varð utanríkisráð-
herra í utanþingsstjórn Björns
Þórðarsonar árin 1942 til 1944.
Þó tók hann aftur við banka-
stjórastarfi í Landsbankanum og
gegndi því til ársloka 1945. ,í árs-
byrjun 1946 tók hann við for-
stjórastarfi Sambandsins.
Eftirminnilegur maður...
Vilhjálmur Þór er eftirminnilegur
maður. Ég kynntist honum náið
þegar ég tók við Samvinnutrygg-
ingum og okkur kom alltaf vel
saman. Mér fannst gaman að
vinna með honum en hann gat
verið nokkuð sérstakur og hann
var afspyrnu kröfuharður. Ég hef
áður sagt frá viðbrögðum hans
þegar ég ætlaði að gleðja hann
með fréttum um mikla sölu bif-
reiðatrygginga og svipað var uppi
á teningnum þegar ép var að
semja um tryggingar í kýnnisferð
minni í Bretlandi. Ég hafði feng-
ið 30% afslátt, sem var það hæsta
sem tíðkaðist í þessari grein, og
lét Vilhjálm vita. Hann skrifaði
mér um hæl og sagði: „30%
afsláttur þykir mér tæpast viðun-
andi kjör.“ Hann gerði sér stund-
um allt of háar hugmyndir um
hlutina.
Vilhjálmur Þór var mikil
hamhleypa til vinnu og hann hélt
sínum mönnum einnig við efnið.
Mér virtist hann reka „trippin“
mjög .vel áfram. Hann var ekki
afskiptasamur og við fengum að
vinna okkar verk í friði. Það er
mikill kostur því þeir stjórnend-
ur, sem sífellt eru að horfa yfir
axlirnar á starfsmönnum sínum,
eru ekki til fyrirmyndar. Vil-
hjálmur Þór var yfirleitt jákvæð-
ur og studdi vel við bakið á mér
þegar ég var hjá Samvinnutrygg-
ingum en hann var ekkert lamb
að leika sér við ef maður skilaði
ekki góðum árangri.
Vilhjálmur Þór var hár maður
vexti, grannur og kvikur í hreyf-
ingum. Hann virkaði svolítið
fráhrindandi enda vildi hann ekki
hleypa hverjum sem var inn á sig.
Hann var nokkuð formfastur og
lengi vel þéraði hann mig, sér-
staklega í bréfaskriftum, en þeg-
ar ég fór að kynnast honum betur
fann ég þessar ljúfu taugar sem
voru undir niðri.
...en umdeildur
Þótt Vilhjálmur Þór væri mikill
hugsjónamaður var hann mjög
ólíkur Jónasi frá Hriflu. Hann
var ekki baráttumaður orðsins.
Hann skrifaði ekki greinar í blöð-
in og tók lítinn þátt í umræðum
um hugmyndafræðileg efni innan
Sambandsins. Hann sór sig meira
í ætt við þá stjórnendur í við-
skiptalífinu sem bortist höfðu til
metorða fyrir eigin rammleik. En
hann átti sér stóra drauma urn
víðtæka uppbyggingu atvinnulífs-
ins í landinu með þátttöku Sam-
bandsins. Hann hafði þá trú að
lyfta mætti grettistaki ef fólk ynni
saman. Segja má að hann hafi
fengið staðfestingu á þeirri trú í
verkum sínum bæði hjá KEA og
hjá Sambandinu.
Vilhjálmur Þór var mjög
umdeildur maður og hann var oft
hafður að skotspæni í pólitískri
umræðu. Sú mynd, sem and-
stæðingar hans reyndu að draga
upp af honum að hann væri harð-
svíraður kaupsýslumaður sem.
nyti þess að hafa völd og áhrif og
svifist einskis til að skara eld að
sinni köku, var einfaldlega ekki
rétt. Vilhjálmur Þór var allt
öðruvísi persóna. Hann var mjög
trúaður og hann hafði miklar og
hlýjar tilfinningar. Ég kynntist
honum það vel að ég veit að það
voru háleitar hugsjónir sent drifu
hann áfram og hann lét verkin
tala.
Ég felldi mig mjög vel við hug-
myndir hans og oft fannst mér að
við hefðum svipaða lífssýn.
ísland er lítið land og strjálbýlt.
Ef við eigum að geta náð árangri
við að byggja hér upp atvinnu-
rekstur og bæta lífskjör fólks er
nauðsynlegt að menn taki hönd-
um saman. Þegar hver og einn er
að bauka í sínu eigin horni verð-
ur árangurinn oft lítill og okkur
miðar einnig lítt áfram þegar
hver vinnur gegn öðrum.
Harkalegar árásir
Þegar Vilhjálntur Þór kont til
Sambandsins hóf hann uppbygg-
ingarstarf af sömu atorku og
hann hafði gert fyrir norðan hjá
KEA. Hann fór stundum geyst
og hann var tilbúinn til þess að
taka áhættu í viðskiptum ef svo
bar undir. Hann var þó aldrei
óvarkár en eins og oft vill verða,
þegar menn hafa mikið umleikis,
er alltaf hætta á að ekki sé haldið
nógu vel utan um hlutina.
Þeir voru svilar Vilhjálmur Þór
og Jakob Frímannsson. Þeir
unnu saman að framfaramálum
hjá KEA og Jakob tók svo við
þegar Vilhjálmur hætti. Ég hef
einhvern tímann látið þau orð
falla að Jakob hafi verið afskap-
lega þýðingarmikil persóna fyrir
Vilhjálm Þór á Akureyrarárum
hans. Jakob passaði upp á að
hnýta alla lausa enda og gætti
þess að ekkert færi úr böndunum
í þessari hröðu uppbyggingu. Ég
held að það hefði verið sterkara
fyrir Vilhjálm Þór að hafa ein-
hvern slíkan mann við hliðina á
sér í Sambandinu sem Jakob var
á Akureyri.
Oftast voru árásir blaðanna á
Vilhjálm Þór mjög harkalegar,
ekki síst þegar hann stóð í miklum
framkvæmdum. Þá var pólitísk
umræða miklu illvígari og
persónule^ri en hún er nú á
tímum. Eg hef þá skoðun að
þessi áróður hafi ráðið miklu um
það að Vilhjálmur Þór óskaði eft-
ir því að láta af forstjórastarfi í
Sambandinu í árslok 1954. Mér
er kunnugt um það að Rannveig,
kona Vilhjálms, tók mjög nærri
sér þær persónulegu ádeilur sem
maður hennar varð að þola.
í Landsbankanum
Landsbankinn hefur verið aðal-
viðskiptabanki Sambandsins og
margir vilja eflaust fá að vita
hvort það hafi ekki verið þægilegt
fyrir mig að hafa fyrrverandi for-
stjóra Sambandsins í stóli banka-
stjóra Landsbankans eftir að ég
tók við Sambandinu. Víst er það
að Vilhjálmur Þór lét þau orð
falla við mig, þegar hann hætti,
að ekki væri verra fyrir Samband-
ið að hann væri í Landsbankan-
um. í þessum orðum fólust engar
skuldbindingar en vissulega var
Vilhjálmur okkur hliðhoilur.
Góður vilji mátt sín þó stundum
Iítils, jafnvel í stærsta banka
landsins, þegar harðnaði á daln-
um í þjóðfélaginu. Oft greindi
okkur Vilhjálm Þór á. Mér fannst
Sambandið ekki fá nægilega
fyrirgreiðslu en Vilhjálmur Þór
vildi jafnvel skera hana niður á
tímabili og var ekki ánægður þeg-
ar það tókst ekki. Þessi ágrein-
ingur varð þó ekki til þess að
varpa skugga á ágæta vináttu
okkar.
Vilhjálmur Þór var í Lands-
bankanum til ársins 1961 þegar
Seðlabanki íslands var settur á
stofn. Meðan hann var banka-
stjóri sótti hann mörg þing Sam-
einuðu þjóðanna. Þau hjónin
voru mjög hrifin af Bandaríkjun-
um allt frá því þau höfðu verið
þar árið 1939. Vilhjálmur var
kosinn í stjórn Alþjóðabankans í
Washington 1964 og þar var hann
fulltrúi allra Norðurlandanna. Þá
gafst honum kostur á að búa í
Bandaríkjunum og ferðast um
heiminn og heimsækja þróunar-
löndin. Þegar tveggja ára starfs-
tíma hans var lokið var hann
ráðinn tvö ár til viðbótar til þess
að sinna sérstökum verkefnum í
þróunarlöndunum.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
Frá fyrsta þingi Alþjóðasamvinnusambandsins sem Erlendur mætti á, í Prag
árið 1948. Þarna situr hann á milli Jakobs Frímannssonar og Vilhjálms Þór.
Kveðjustund. Erlendur og Margrét kona hans voru kvödd í hófi sem haldið
var að Hótel sögu árið 1986. Valur Arnþórsson færði þar Erlendi fagra gjöf,
Sambandshúsið að Sölvhólsgötu skorið út í trc.