Dagur - 12.12.1991, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 12. desember 1991 - DAGUR - 11
íbókinni^jóðlífogþjóð-
hættir“ segir GuöJ"u í| á
L. Friðfinnsson, bondi a
Egilsá í Skagafirði tra
mannlífi, atvinnuhattum
og bjóðlífi öliu, siðum og
venjum, á uppvaxtar- og
fullorðinsárum s'nuuM
fram undir unðja þes a
öld. Fullyrða ma að bokm
er greinargóð lýsing þjoð-]
há«a hér á «
hluta þessarar aldar. D g
birtir hér, með leyfi
gefanda, hluta ur emum
kafla bókarinnar, þar sem
fjallað er um rjúpnaveiðij
fyrr á árum.
Rjúpnaveiði fyrr á
- kafli úr bók Guðmundar L. Friðfmnssonar „Fjóðlíf og
„Rjúpnaveiði var talsvert stunduð
í mínu nágrenni, þegar ég fyrst
man til og lengi síðan, mátti trú-
lega kallast aukabúgrein. Þetta
var innleggsvara í kaupstað og
munu sumir hafa haft drjúgar
tekjur af. Margir bændur létu
vinnumenn sína ganga til rjúpna
eða gengu sjálfir. Til var og, að
menn úr lágsveitum kæmu til
dala- og heiðabænda, þar sem
rjúpnalönd voru, og fengju veiði-
leyfi eina eða tvær vikur, stund-
um lengur og héldu þá til á
staðnum. Oftastvoru þettalausa-
menn eða aðrir, sem ekki voru
mjög bundnir við störf. Það mun
hafa heyrt til undantekninga, ef
menn fóru í eignarlönd annarra
til rjúpnaveiða.
Skotfærin
Fyrrum voru rjúpur veiddar í
vað, þótt sú aðferð heyrði sög-
unni til, þegar ég fór að muna
heiminn. Flestar byssur voru
framhlaðningar, þótt bakhlaðn-
ingar væru einnig til. Riffla
heyrði ég nefnda, en man lítið
eftir fyrr en síðar. Framhlaðning-
ar voru svipaðir og bakhlaðning-
ar, nema það sem kallaðist lás
var annarrar gerðar. Upp úr
hlaupinu aftast kom „knallpíp-
an“, var skrúfuð í og hallaðist
aftur. Á þessa pípu var „hvell-
hettan“ sett, en í henni var ofur-
lítið sprengiefni, sem kveikti í
púðrinu, þegar tekið var í
„gikkinn“ og „bógurinn“ féll.
Skotfærahylkin, púðurhorn og
haglapung, höfðu menn í bandi
um hálsinn, stungu gjarnan í vasa
svo ekki dinglaði. Púðurhornið
var ýmist horn af nautgrip eða
búið til úr tré. Stundum hékk lít-
ið mál við og var mælt í byssuna
með því. Sumir mældu þó í lófa
eða gengu með fingurbjörg í
vasa. Haglapungar, sem ég sá,
voru aflangir, saumaðir úr skinni
og stútur á úr tré eða beini.
Hvellhettuna eða „perluna"
geymdu menn ýmist í dósum eða
vasa.
Eins og nafnið bendir til, voru
skotfærin látin í byssuhlaupið að
framan, púðrið fyrst, og var þá
venja að stappa niður byssuskeft-
inu svo púðrið félli vel í pípuna.
Þá var ýmist látin visk af hampi
eða bréfi í hlaupið og kallaðist
forhlað. Þessu var þrýst fast nið-
ur með „hlaðstokknum", sem
oftast var mjótt, sívalt járn með
ofurlitlum hnalli á enda. Hlað-
stokkurinn var geymdur í hólk
eða iykkju neðan á hlaupi byss-
unnar og gekk svo aftur í skeftið.
Stundum var notast við hlað-
stokk úr tré, en ekki gaf hann
eins góð högg á forhlaðið. Slíkir
hlaðstokkar voru geymdir í
hlaupi byssunnar og gat hent, að
gleymdist að taka úr og fóru þá
með skotinu og urðu ekki til nota
eftir það. Þegar búið var að hlaða
fyrir púðrið, voru höglin látin í
og farið að á sama hátt. Þá var
byssan hlaðin. Misjafnt var hve
mikið menn létu í byssuna. Á
rjúpur voru notuð smá högl og
ekki stór skot.
Skotið „dregið upp“
Ógætilegt þótti að ganga með
hvellhettuna á, því í hálku og
bratta duttu menn stundum, og
ef bógurinn kom niður eða
spenntist og féll, gat skotið
hlaupið úr byssunni, kom enda
fyrir. Varkárir menn gengu með
hamp eða bréf yfir pípunni, með-
al annars til að raki kæmist ekki í
púðrið, en það gat valdið miklum
óþægindum, því þá kviknaði
sjaldnast í púðrinu eða brann
fyrir, sem raunar gat átt aðrar
orsakir. Ef það henti að svo illa
var hlaðið, að púðrið hafði ekki
komist í pípuna eða blotnað,
þekkti ég ekki annað ráð en setj-
ast niður, spenna bóginn og fara
með öryggisnælu í pípuna. Lítið
eitt af púðri var haft í lófa og
þrýst í pípuna með nælunni, einu
eða fleiri kornum í senn. Þetta
var seinlegt og kaldsamt í frosti
og misjöfnu veðri, en gekk þó
oftast. Fyrir gat komið að fara
varð heim og „draga skotið upp“
úr byssunni. Það vissi ég gert
með nagla eða gormlaga járni,
sem sett hafði verið í annan enda
á hlaðstokk úr tré. Þessu var
snúið í hlaupinu, og kom þá for-
hlaðið oftast upp smátt og smátt.
Hlaupið hreinsað daglega
Ekki var sama hvernig byssu var
snúið, ef borin var á öxl, talið
öruggara að halda um skeftið.
Dytti maðurinn áfram, slengdist
byssan oftast fram, og vissi þá
hlaupið frá. Dæmi um þetta eru
mér kunn, og hljóp skotið úr
Skefli og bógur framhlaðnings ásamt haglapung og höglum, stórum og
smáum, púðurhorni með tappa og enda hlaðstokksins, öðru nafni krassans.
byssunni en sakaði ekki, reif að-
eins upp sand og grjót fyrir fram-
an manninn. Um þetta heyrði ég
talað, og var mönnum ráðlagt að
halda um skeftið. Margir báru í
hendi, og sneri þá hlaupið ávallt
fram. Þessar byssur, sem aðrar,
varð að hirða vel, hreinsa hlaupið
daglega, ef nokkuð var skotið að
ráði. Það gerðu skyttur á kvöldin
með hlaðstokk úr tré, sem hampi
hafði verið vafið um. Þetta var
endurnýjað, þar til hlaupið var
spegilfagurt.
Á bernskutíð minni var mergð
rjúpna hér í dölum fram. í ljósa-
skiptum heyrðist tíðum vængja-
blak í lofti og rjúpur vældu eða
ropuðu í brekkunni að bæjar-
baki. Ef mikið kvað að, var þetta
talið boða veðurbreytingu, allt
eftir flugstefnu og hljóði. Svona
var þetta allt til ársins 1918. Eins
og kunnugt er, féll rjúpa þá í
stórum stíl, svo að hræ eða dauð-
vona rjúpur, grindhoraðar, lús-
ugar og ósjálfbjarga voru nær
hvarvetna, auk heldur heima við
hús og bæi, þegar líða tók á
vetur. Held ég, að þeim hafi ekki
verið hægt að bjarga. Löngu eftir
að snjóa leysti voru breiður í
móunum kringum túnið og niður
undir Norðuráreyrum, virtust
þær hvorki hafa sinnu né mátt að
fljúga til fjalla. Aldrei síðan hef-
ur verið hér mikið um rjúpu, að
minnsta kosti ekki líkt því sem
áður var.
Friðunarlög
Árið 1913 var rjúpa friðuð með
lögum frá 1. febrúar til 20. sept-
ember ár hvert, og auk þess allt
árið 1915, en úr því sjöunda
hvert ár. Ég minnist þess óljóst,
að um þetta var talað, sögðu
menn sem satt var, að gnógt væri
rjúpu og því ástæðulaust. Árið
1924 voru sett ný lög og rjúpa
friðuð frá 1. janúar til 15. októ-
ber.
Aldrei á sunnudögum
Aldrei stundaði faðir minn mikið
rjúpnaveiðar. Raunar var sjaldan
talað um rjúpnaveiði á þeirri tíð,
heldur „að ganga til rjúpna" eða
bara „að ganga“. Ef hann hins
vegar hélt vinnumenn, lét hann
þá oft ganga, þó ekki minnist ég
þess að sótt væri af kappi. Kunn-
ingjar foreldra minna, búsettir í
Blönduhlíð, komu stundum,
fengu að halda til um tíma og
gengu. Fjármenn frá Silfrastöð-
um, sem hirtu á Bessakoti (beit-
arhús frá Silfrastöðum, trúlega
forn), voru tíðir gestir á Egilsá,
sökum þess að ekki var siður að
láta fé liggja við opið. Var oft
fengið leyfi fyrir þá til að ganga.
Aldrei var gengið á sunnudögum,
og veit ég með vissu, að engum
datt slíkt í hug. Ekki held ég
þetta hafi fyrst og fremst verið af
trúarlegum ástæðum. Miklu
fremur vegna þess að það var
hefð, að aflífa ekki á helgidög-
um, enda fornar hefðir virtar á
þeirri tíð.
Svo virðist sem veiðieðlið sé
mannsbarninu eðlislægt. Þegar
ég var drengur, hugsaði ég tals-
vert um veiði, og svipað held ég
um flesta aðra, sem ég þekkti.
Það kom líka á daginn, að ég
sótti fast að fá að vera með
rjúpnaskyttum og tína upp, þeg-
ar ég hafði aldur til. Ékki var
óalgengt, að rjúpa særðist með
einum eða öðrum hætti, gat
stundum flogið alldrjúgan spöl.
Var þá jafnan reynt að hafa auga
með, hvar settist eða féll niður.
Stundum vængbrognaði fugl og
gat þá lítið sem ekkert lyft sér.
Núna geri ég bæði að blygðast
mín og undrast, hve óskaplega
grimmt og miskunnarlaust þetta
barn var, þegar ég elti þessa aum-
ingja uppi og aflífaði með köldu
blóði, án efa á kvalafullan hátt.
Ekki vissi ég til að drengjum
væri leyft að fara með byssu fyrr
en eftir fermingu, og auðvitað
kom að því með mig, enda vant-
aði hvorki vilja né viðleitni. Þó
varð til happs, að hvorki var ég
góð skytta né fljótur að miða,
sem raunar hét að sigta. Sökum
þess og kannski af fleiri ástæðum,
stundaði ég þessar veiðar.hvorki
lengi né mikið.-
Tvær til fjórar í skoti
Hagstæðasta veður til rjúpna-
veiða var logn og nokkurt frost.
Þá kúra rjúpur oft og eru gæfar,
en styggar og hlaupsamar í
stormi. í frostleysu eða væri
hláka í nánd, héldu þær sig alténd
neðar en ella og gjarnan í hlíðum
undan vindátt. Álgengt var að
þrjár til fimm væru saman. Oft
voru þó heilir flokkar, en vana-
lega styggri og mikið á hlaupi.
Ekki þekkti ég að rjúpur væru
skotnar á flugi, stafaði trúlega af
því að skotfæri kostuðu sitt, og
góðar skyttur vildu hafa fleiri í
skoti. Jafnan var því reynt að fá
sem flestar til að „bera saman“.
Talið var sæmilegt, ef tvær lágu,
en oft þrjár og stundum fjórar í
skoti. Það þótti ágætt. Fyrir kom
að fimm fengust, jafnvel allt upp
í sjö. Ekki vissi ég þó til, að það
væri algengt. Reyndar heyrðist
talað um enn fleiri og var vissu-
lega til, en afar fátítt.
Algengt var að valkóka kring-
um hópa, jafnvel að reyna að
reka saman. Gengu menn þá tíð-
ast með hvellhettuna á og höfðu
oft byssuna spennta, enda áríð-
andi að vera fljótur að bregða í
sigti og hleypa af. Þótt freistandi
væri að skjóta af hálfgerðu handa-
hófi í stóra hópa, held ég það hafi
fáir gert. Þrátt fyrir veiðihug og
árum
þjóðhættir“.
veiðigleði reyndu menn að missa
ekki særða fugla,- Víst er þó, að
svo fór stundum þrátt fyrir ómök
og leit. Trúlega var sárum líka
stundum svo háttað, að menn
vissu ekki af.
Þegar svo vildi til að eitthvað
sat eftir þrátt fyrir skot, kom sér
illa, hve seinlegt var að hlaða.
Sama var og, þegar rjúpur settust
skammt frá. Éi að síður veiddist
oft nokkuð vel.
Sjötíu rjúpur á einum degi
Það mun hafa verið annan hvorn
veturinn, sem Rögnvaldur Jóns-
son var hjá okkur, þá 1914 eða
’15, að hann fékk sjötíu rjúpur
dag einn. Ekki er ég þó viss um
að hann hafi verið heilan dag, því
rjúpnaveiði er erfitt verk í bratta
og oft harðfenni, einkum ef veiði
er mikil og byrðar gerast þungar.
Venja var að „kippa“ rjúpur,
þannig að snæri var brugðið um
annan fót fuglsins, hnýtt að og
svo koll af kolli. Ef eitthvað
veiddist til muna, báru menn
kippuna á baki. Þetta var erfitt,
og fyrir kom að skilin var eftir
kippa. Betra var þá að fara ekki
alltof langt frá, því hrafnar voru
fljótir að hafa veður af svo auð-
fenginni bráð. Reyndar var sá
fugl rjúpnaskyttum altént til
óþurftar og ama, að ekki sé talað
um fálka og smyril. Við þessa
hræ- og ránfugla eru rjúpur mjög
hræddar, flugu upp í ofboði, og
tæmdust stundum stór svæði.
AHt hirt nema garnirnar
Þegar veiði var hætt og skyttur
héldu til bæjar, báru þær oft
rjúpnaknippu í bak og fyrir,
hengdu tíðum á snaga eða nagla
á skemmu- eða bæjarþili, en inn-
an dyra, ef væta var eða hríð.
Byssa var reist upp við bæjardyr
utan eða innan. Naumast vissi ég
til að þannig væri þó gengið frá
hlöðnu skotvopni, nema í undan-
tekningartilvikum svo sem, ef
draga þurfti skot upp úr byssu. Ef
perla hafði verið á en svo tekin
af, gat örlítið af sprengiefni orðið
eftir á pípu og valdið því að skot
hlypi úr, væri ógætilega með
farið.
Eins og fyrr er frá greint, voru
rjúpur verslunarvara og flokkað-
ar eftir gæðum. Misjafnt verð var
og í verslunum eins og á flestri
annarri vöru. Mjög blóðugar
rjúpur eða með holsárum voru í
lægri verðflokki og oftast pakk-
aðar sér eða borðaðar heima. Á
einstaka heimili voru rjúpur nær
eina kjötmetið um vetur, þótt
ekki væri svo hjá okkur eða á
nágrannabæjum. Aldrei var ham-
flett, en plokkað og dúnninn not-
aður, það grófasta í undirsængur.
Síðan var sviðið og oftast soðið,
en stundum þó steikt og þá búin
til sósa. Annars var kastað út á
soðið. Rjúpnasúpa fannst mér
sérlega góð og lystaukandi. Oft
hirti ég sarp, blés upp og hengdi á
þil inni í baðstofu. Þetta var eins
konar loftvog, harðnaði eða Iin-
aðist eftir loftþrýstingi.
Allt af rjúpinni var hirt nema
garnir. Háls var kroppaður og
hjartað borðað. Sumir munu
hafa étið fóarnið, en aldrei fannst
mér það ljúffengur matur.
Rjúpur voru vandmeðfarnar
svo ekki Ijókkuðu í flutningi. Ég
sá þær pakkaðar þannig, að höfði
var stungið undir væng, síðan
raðað þétt saman í trékassa, best
að bréfi væri sveipað um hvert
stykki. Þannig var flutt í klyfjum
eða á sleða.“
Millifyrirsagnir eru blaðsins.