Dagur - 12.12.1991, Blaðsíða 12

12 - DAGUR - Fimmtudagur 12. desember 1991
- bók um baksvið íslensks viðskiptalífs
„Á slóð Kolkrabbans“ nefnist bók sem Bókaútgáfan Skjaldborg hefur sent frá sér. Bók þessi
á vafalaust eftir að vekja umtal í þjóðfélaginu og vitað er að margir biðu útkomu hennar með
eftirvæntingu. í bókinni fjallar höfundurinn, Ornólfur Árnason, um baksvið íslensks við-
skiptalífs og leitast við að „kortleggja“ stjórnir og eigendur íslenskra stórfyrirtækja og tengsl
þeirra innbyrðis. Við það verk nýtur hann aðstoðar Arnórs, vinar síns, eða Nóra, eins og
hann er jafnan nefndur í bókinni. Hinn dularfulli Nóri heldur því fram að valdataumarnir í
stærstu fyrirtækjum landsmanna, jafnvel heilar atvinnugreinar, séu í höndum örfárra ein-
staklinga, sem fæstir hafa heyrt getið. Þá telja söguglaðir og meinfyndnir frændur Nóra sig
vita flest sem gerist að tjaldabaki í viðskiptalífinu og á fínustu heimilum landsmanna.
í bókinni er mörgum og stórum
spurningum varpað fram, spurn-
ingum á borð við þessar: „Ráða
nokkrar fjölskyldur háskalega
miklu á íslandi í krafti gífurlegra
eigna og samtengdra hagsmuna?
Hefur samþjöppun auðs og valda
þróast með margföldum hraða að
undanförnu? Er flokksmönnum á
laun skipt í „hrein og óhrein
börn“? Rekast stjórnmálamenn
allt í einu á það, jafnvel eftir að
þeir eru orðnir ráðherrar, að hin
eiginlegu völd verða aldrei
þeirra.“ Og síðast en ekki síst: Er
Kolkrabbinn til eða er hann hug-
arburður?
Hér á eftir birtast, með leyfi
útgefanda, þrír stuttir kaflar úr
bókinni „Á slóð Kolkrabbans.
Fyrst er borið niður þegar
höfundur og Nóri vinur hans eru
að hefjast handa við að kanna
baksvið viðskiptalífsins.
Ertu að meina
Koikrabbann?
„Margt kom mér einkum á óvart
þegar ég fór fyrir alvöru að hafa
samband við fólk til að rannsaka
viðfangsefni okkar Nóra. Eitt var
hversu fúsir viðmælendur mínir
voru að opna sig og fræða mig um
það sem flestir kölluðu Kol-
krabbann. Peir sögðu ekki Kol-
krabbinn með gæsalappir í
munnvikjunum. Pað var sagt eins
og nafnið hefði unnið sér sess í
málinu.
Mig undraði að þrátt fyrir
örlæti á upplýsingar og skoðanir
óskuðu flestir nafnleyndar.
Meira að segja þeir sem sagt
höfðu hug sinn um þessi mál
opinberlega áður báðu mig að
geta ekki heimildarmanns fyrir
því, sem þeir létu mér í té, en
bentu á viðtöl í blöðum og tíma-
ritum til að sækja í orðréttar til-
vitnanir undir nafni. Voru menn
svona miklu feimnari við bók en
aðra miðla?
Flestir viðmælendur mínir og
heimildamenn voru mér meira
eða minna kunnugir. Marga
þekki ég býsna vel. Gamlir skóla-
félagar úr MR og Háskólanum.
Eldri framámenn í stjórnmála-
heiminum og viðskiptalífinu
þekkti ég marga síðan ég fékkst
við fréttamennsku á Morgun-
blaðinu fyrir aldarfjórðungi.
Öðrum hafði ég kynnst í hlut-
verki mínu sem fjall- eða öllu
heldur fjörukóngur Ingólfs Guð-
brandssonar á syðsta afrétti Evr-
ópu.
í þessum liðlega hundrað
manna hópi voru einnig vinir og
ættingjar eins og gerist í litlu
landi. Mér sýnist að þá sem ég
var ekki áður a.m.k. hattkunnug-
ur, megi telja á fingrum annarrar
handar.
Ég játa það að viðfangsefnið
var illa skilgreint af minni eigin
hálfu. „Samþjöppun valds á
ákveðnum sviðum atvinnulífs-
ins,“ eða eitthvað þvíumlíkt, var
ég vanur að segja þegar ég
hringdi í nýja viðmælendur.
„Ertu að meina KoIkrabbann?“
spurðu margir. En svo fór þó
gjarnan að þeir áttu sjálfir erfitt
með að skilgreina hvað Kol-
Halldór H. Jónsson.
krabbinn væri. Oftar en ekki
sögðu þeir sögur af óréttlæti og
yfirgangi sem þeir eða aðrir
hefðu orðið fyrir, sögur sem eng-
in leið er að hafa eftir nafnlaus-
um heimildarmönnum án sann-
ana.
Ætli það hafi ekki verið ég sem
stakk upp á því að við skilgreind-
um starf okkar sem leit að Kol-
krabbanum. Fremur en lýsingu.
Ennfremur að einskorða okkur
við ískyggilegan gróður eins og
hann birtist í garði atvinnulífsins,
Eimskipafélag íslands hf. og dótturfyrirtæki þess
Flugleiðir hf.
Sameinaðir verktakar hf.
íslenskir aðalverktakar hf.
Borgarvirki hf.
Skeljungur hf.
H. Ben & co, Hreinn hf., Nói-Síríus hf. og Ræsir hf.
Sjóvá-Almennar tryggingar hf.
Festing hf.
Fjárfestingarfélag íslands hf.
Iðnaðarbankinn hf.
Eignarhaldsfélagið Iðnaðarbankinn hf.
Eignarhaldsfélag Verslunarbankans hf.
íslandsbanki hf.
Hlutabréfasjóðurinn hf.
Hlutabréfamarkaðurinn hf.
Sölumiöstöð hraðfrystihúsanna
Tryggingamiðstöðin hf.
Landssamband íslenskra útvegsmanna
Grandi hf.
Hvalur hf.
Venus hf.
Sölusamtök íslenskra fiskframleiðenda
Hekla hf.
Hagkaup hf.
ískyggilegan að því leyti að hann
ógni lífríkinu í kringum sig, þjóð-
arhag, almannaheill. Og freista
þess að rekja afl- og vaxtarþræði
þessa gróðurs hvort sem þeir
liggja aftur í tíma og ættir eða
tengjast öðrum plöntum í flóru
íslensks þjóðlífs í dag.
Af blaðaefni um fyrirbærið
Kolkrabba, sem við Nóri höfðum
úr að moða, var greinin í Þjóðlífi
gagnlegust, ekki síst vegna þess
að þar var að finna skrá yfir
stærstu hluthafa og stjórnarmenn
ýmissa stórfyrirtækja ásamt upp-
lýsingum um hlutabréfaeign
þeirra í öðrum fyrirtækjum. Sem
sagt ljómandi kortlagning.
Leitinni að Kolkrabbanum má
líkja við athuganir á Loch
Lomond skrímslinu eða snjó-
manninum voðalega. Fleiri
þekktu þessi náttúruundur af
afspurn en eigin reynd. F>ó var
allur þorri manna sannfærður um
tilvist þeirra.
Kolkrabbinn hefur einkum
verið nefndur í sambandi við til-
tekin fyrirtæki sem mörg eru inn-
byrðis tengd og sömuleiðis
ákveðnar ættir sem eiga mikil
ítök í þessum fyrirtækjum og
víðar.
Samkvæmt kenningunum á
Kolkrabbinn ýmist að hafa
umvafið ofangreind fyrirtæki og
stofnanir örmum sínum eða hafa
a.m.k. sterk ítök í þeim.
Auk þess eru stjórnarmenn
Lífeyrissjóðs verslunarmanna,
bæði fulltrúar launþega og
atvinnurekenda, sagðir svo veikir
fyrir töfrum Kolkrabbans „að
það flokkast undir alvarlegt
samband, ekki saklaust daður,“
svo vitnað sé í ummæli eins af
spekingunum úr hinum fjöl-
skrúðuga frændgarði Nóra,
mannsins sem enginn kunni að
feðra.
Sjálfur sagði Nóri: Líkingin við
kolkrabba getur orðið góður veg-
vísir. Ég hef aldrei verið sterkur í
dýrafræði en sköpulag krabbans
stendur manni ljóslifandi fyrir
hugskotssjónum. Armarnir leika
lausum hala og grípa bráð um all-
an sjó en tengjast í einum búki og
fæðan hafnar öll í sama kjafti.
Við skulum rekja armana. Peir
hljóta að gildna eftir því sem nær
dregur búknum.
Mig undrar oft hvað Nóri er
gjarn á að gefa hugarfluginu laus-
an tauminn og draga upp alls
konar myndir í máli sínu. Hans
hlutverk átti að vera ráðgjöf og
upplýsingaöflun, ekki að skrifa
bókina. Ég minni hann á þetta en
hann glottir bara og svarar eitt-
hvað á þá leið að ég megi þakka
fyrir ef eitthvað sé hægt að nota
af því sem hann segir. Og ekki
þurfi ég að vera hræddur um að
hann ætli að taka neitt fyrir.
Hann segist eiga nóga peninga.
Þetta er allt gott og blessað,
Nóri minn, segi ég: En hvort eru
fyrirtækin í Kolkrabbanum eða
Kolkrabbinn í fyrirtækjunum?
Pað er góð spurning, segir
Nóri.
Og næsta góða spurning, á
hverju eigum við að þekkja
krabbann? spyr ég.
Á þrennu, svarar Nóri með
miklum alvöruþunga: Græðgi,
valdafíkn og hégómagirnd.“
í tveimur köflum bókarinnar
er fjallað sérstaklega um Halldór
H. Jónsson, sem stundum er
nefndur „stjórnarformaður ís-
lands" vegna þess hve hann gegn-
ir og hefur gegnt stjórnarfor-
mennsku í mörgum og stórum
fyrirtækjum og félögum hér á
landi. I bókinni er hann m.a.
nefndur „The Grand Old Man“
og er þar vísað til ótrúlegra valda
Halldórs í þjóðfélaginu. Kaflinn
sem hér fer á eftir er seinni kafl-
inn um Halldór.
Eins og þú sáir...
„Halldór H. Jónsson stóð déskoti
vel að vígi sem ungur maður í
nýfrjálsu og nýríku dvergríki,
segir Nóri: Parna stóð hann með
góða hæfileika, góða menntun,
gott og ríkt kvonfang. Og svo
þessi glerfínu sambönd. En fleiri
ungir menn höfðu sambönd. Það
sem gerði gæfumuninn fyrir Hall-
dór H. var þessi einstaka elju-
semi að rækta samböndin. Hann
lagði sig strax í líma við að
| styrkja jafnt og þétt sambönd sín
Stjórn Eimskipafélags íslands og forstjóri vorið 1991. Sitjandi: Indriði
Páisson, Halldór H. Jónsson og Hörður Sigurgestsson. Standandi: Hjalti
Geir Kristjánsson, Jón Ingvarsson, Gunnar Ragnars, Jón H. Bergs, Bene-
dikt Sveinsson, Thor Ó. Thors og BAIdur Guðlaugsson.
bæði við eldri og yngri menn, alla
sern eitthvert gagn var í. Ingólfur
á Hellu hleypti honum bakdyra-
megin inn á bændurna. Halldór
H. teiknaði Áburðarverksmiðj-
una og Bændahöllina og Hótel
Sögu. Hann sat meira að segja í
stjórn þessara fyrirtækja og hafði
puttana í því hverjir tækju að sér
verkin og ég tala nú ekki um hvar
byggingarefnið væri keypt. Hall-
dór H. vingaðist vel við Þorstein
á Vatnsleysu og fleiri framámenn
bændasamtakanna. Hann tryggði
sér frá byrjun stuðning í Fram-
sóknarflokknum og kom það sér
oft vel.
Svo er Geir Hallgrímsson
bandamaður hans í hermanginu,
heldur Nóri áfram: Hann er rétt
að ljúka við lögfræðina, starfar
með Halldóri H. í verktaka-
braskinu og þó hann sé bara rétt
að byrja í pólitíkinni, þá myndar
hann hinn nauðsynlega tengilið
við Bjarna Benediktsson, sem
var utanríkisráðherra í ríkis-
stjórn Steingríms Steinþórsson-
ar, sem fór með völd þegar her-
inn kom 1951 og allt fram til
hausts 1953. Halldór H. átti ekki
upp á pallborðið hjá Bjarna Ben
en Geir var þá þegar mjög hand-
genginn honum eins og sést á því
að 1951 gengur hann erinda
Bjarna við stofnun Borgarvirkis.
Nýútskrifaður lögfræðingurinn
lagði meira að segja fram stórfé
úr eigin vasa.
Ég er sammála Nóra um að
Geir Hallgrímsson hljóti að hafa
átt inni greiða hjá flokksforyst-
unni eftir að hann, kornungur
maðurinn, gekk fram fyrir skjöldu
ásamt Halldóri Kjartanssyni,
Halldóri H. og Ingólfi á Hellu til
að bjarga íslenskum túnum und-
an einlitum framsóknaráburði.
I Geir starfaði sem ungur lögmað-
ur fyrir lögfræðideild Varnarliðs-
ins og var því hnútum kunnugur
á þeim bæ. Aftur á móti var Hall-
dór H. fyrir íslensku nefndinni
sem samdi við Bandaríkjaher um
starfsemi verktakanna.
Það er þarna sem grundvöllur-
inn að veldi Halldórs H. Jónsson-
ar er lagður, segir Nóri: Hann er
hinn góði hirðir og nostursami
ræktandi. Hann hyggur að fram-
tíðinni og tryggir sér vinskap
ýmissa framsóknarmanna, aðal-
lega þeirra sem vit höfðu á fjár-
aflabrögðum, svo sem þeir Hánefs-
staðabræður, Vilhjálmur og
Tómas Árnasynir. Og svo er Ing-
ólfur, fóstbróðir hans, Jónsson
viðskiptaráðherra frá 1953 til
1956 og síðan landbúnaðar- og
samgöngumálaráðherra sam-
fleytt frá 1959 til 1971. Þegar
Bjarni Ben tekur við af Ólafi
Thors 1963, verður annar kunn-
ingi hans, Jóhann Hafstein, ráð-
herra. Nágranni frænda míns seg-
ir að Halldór hafi verið búinn að
plægja þar, og bera vel á, þannig
að Jóhann hafi verið alveg tilbú-
inn til ræktunar. Halldór H. varð
svissneskur konsúll 1963 og þegar
farið var í viðræður við Svisslend-
inga um álverksmiðju var hann
okkar maður við samningaborð-
ið. Hann lét af konsúlsembættinu
þegar hann varð stjórnarformað-
ur íslenska álfélagsins 1966.
1974 verður einkavinur Hall-
dórs H., Geir Hallgrímsson, for-
sætisráðherra, heldur Nóri
áfram: Þá eru þeir Ingólfur og
Jóhann að vísu horfnir af vett-
vangi og mikil eftirsjá að þeim.
En hans eigin þræðir liggja þá
orðið um allt efnahagslífið enda
hafði hann fyrr sama ár verið
kjörinn formaður Eimskipafé-
lagsins. Þar naut hann sáningar
sinnar í akur Ingvars Vilhjálms-
sonar sem hann hafði lengi rækt-
að af stakri samviskusemi, teikn-
að yfir Ingvar og Áslaugu hús,
leyft Ingvari að vera með í litlum,
ábatasömum leynifyrirtækjum,
gefið honum taðreyktan Þverár-
lax og sérskotið hreindýrakjöt af
gulldiskum og hælt honum á
hvert reipi í aldarþriðjung.
Þetta er svo einstök þolinmæði
og þrautseigja, eins og þú lýsir
þessu, segi ég, að mér þykja eng-
in laun of ríkuleg fyrir. Mér heyr-
ist Halldór H. Jónsson eiga skilið
hverja krónu sem hann hefur
eignast.
Nú kemur Nóri mér á óvart.
Hann tekur fram sérríflösku og
tvö ljómandi falleg glös úr
útskornum kristal, rennir í glösin
og réttir mér annað gleiðbros-
andi:
Skál. Þú varst eitthvað að
kvarta yfir því að ekki væri við
hæfi að belgja sig út af vöfflum og
þeyttum rjóma rétt fyrir kvöld-
matinn. Úr því að við erum að
tala um fínasta fólk á íslandi er
best að reyna vanda sig.
Frændi minn, sem býr í Garða-
bæ, eyddi bestu árum ævinnar í
það að kenna íbúum Rómönsku
Ameríku að nýta sér jarðhita,
þótt varla hafi það verið til húsa-
kyndingar. Hann viðraði eitt sinn
við mig athyglisverðar kenning-
ar. Hann sagði að við íslendingar
hefðum tvennt sem ættað væri frá
þessum slóðum. Annars vegar
Golfstrauminn sem gerði ísland
næstum því byggilegt og hins veg-
ar siðferði bananalýðveldis sem
gerði landið næstum því óbyggi-
legt. Það er nokkuð til í þessu hjá
honum.
Halldór H. Jónsson er svo
slyngur maður, segir Nóri, að
hann kann bæði að hagnýta sér
það að vera óvenjulegur íslend,-
ingur og að vera venjulegur ís-
lendingur. Það er eitthvert sterk-
asta einkennið á íslenskum
fjármálamönnum að þeir standa
alltaf í einhverjum „monkíbisn-
is“. Og þarna kemur Halldór H.
enn á óvart. Með því að vera
nákvæmlega eins og hinir. Og
ekki skárri.