Dagur - 12.12.1991, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Fimmtudagur 12. desember 1991
Er til olía eða
gas við fsland?
- kafli úr bók Ara Trausta og Sigmundar Ernis
„Úr ríki náttúrunnar - Náttúrustemmur“
1 Setsvæði á sjávarbotni. Nokkur helstu botnsvæðin við ísland þar sem eru
I fremur þykk setlög. OIíu er helst að finna í þykkum og nokkuð gömlum set-
lögum er myndast hafa við sérstakar aðstæður og grafíst undir jarðlög.
Útlínur og staðsetning botnsvæðanna er lausleg á myndinni. (Teikn. a.t.g.)
I.
í gömlu tímariti sem heitir Fylkir
(útg. á Akureyri 1920, 5. árg.)
standa þessi orð: „Sé það nú ljóst
og greinilegt orðið, að rafmagn-
ið, alið af vatnskrafti, sem ísland
er svo auðugt af, er jafn nýtilegt
til húshitunar sem til málm-
bræðslu, matsuðu, ljósa og ýmiss
konar iðju, og sé mögulegt að
byggja afístöðvarnar hér á íslandi
fyrir álíka verð og í Noregi og
Svíþjóð, þarf ekki að óttast að
aflið verði iðjulaust um helming
ársins eða meir né heldur að það
geti ekki borgað sig né kept við
kol, steinolíu, olíu, gas eða ann-
að eldsneyti..."
Höfundur þessa pistils er Frí-
mann B. Arngrímsson, einn af
þeim frumlegu hugsuðum sem
reyndu að benda á róttækar leiðir
í orkumálum snemma á öldinni.
Hann hafði þó ekki erindi sem
erfiði og það kom í annarra hlut
að hafa forgöngu um fyrstu
vatnsvirkjanirnar hér í kringum
1930. Nú hefur meira vatnsafl
verið virkjað en sem nemur orku-
þörf landsmanna sjálfra og farið
er að nota það til orkufreks iðn-
aðar með erlendri eignaraðild.
Rætt er um útflutning raforku um
sæstreng. En þrátt fyrir nóga
raforku og hutfallslega ódýra
hitaorku af jarðhitasvæðum eru
íslendingar mjög háðir olíu og
olíuvörum.
Um fjórðungur orkuneyslunn-
ar er bundinn kolefniseldsneyti
og verða íslendingar að flytja það
allt inn; einna stærsti hlutinn fer
til skipaflotans. Menn hafa um
langa hríð gælt við þá tilgátu að
olía eða gas leynist í jarðlögum,
einkum á hafi úti, við strendur
landsins eða lengra úti, jafnvel
utan eiginlegra 200 mílna efna-
hagslögsögu þess.
Er til olía eða gas á íslandi og
hvar er þessara efna helst að
leita?
II.
Víða um heim eru olíulindir í
mun eldri jarðlögum en unnt er
að finna á íslandi eða í hafinu á
stóru svæði umhverfis það. Yfir-
leitt telja vísindamenn að bæði
þurfi langan tíma og sérstakar
aðstæður til olíumyndunar; m.a.
verður hitastig í jarðlögum að
vera á tilteknu bili.
Hráolía er samsett úr margvís-
legum kolvetnissamböndum. Þau
eru langar keðjur úr kolefnis-
frumeindum en þeim tengjast aft-
ur vetnisfrumeindir. Ýmiss konar
snefilefni (óhreinindi) eru í hrá-
olíu, svo sem brennisteinn og
málmar, t.d. blý. Jarðgas er
blanda af metani (CH4) og öðrum
einföldum kolvetnum. Blanda af
efnum eins og heptan og nónan
(C7H16 og C9H20) myndar bensín
en þykkar olíur eru úr enn stærri
kolefniskeðjum.
Helstu tegundir olía og bensíns
eru framleiddar úr hráolíu við
upphitun, eimingu og mismikla
hreinsun.
Kolvetnissambönd eru í öllum
lífverum, t.d. jurtum og þörung-
um. Olían á sér uppruna í líf-
heiminum og er orka hennar í
raun sólarorka sem geymst hefur
á þessu sérkennilega formi.
Þegar lífverur deyja og setjast
til, á landi eða í vatni eða í haf-
inu, eru aðstæður ólíkar, bæði
stað- og tímabundið.
í hafinu eru víða djúp trog eða
setdældir og þar getur safnast fyr-
ir mikið af lífrænum leifum. Súr-
efnissnauður kyrrasjór og hröð
setmyndun geta komið í veg fyrir
að lífræn efni brotni niður og líf-
verur rotni eins og gerist víðast
hvar á þurrlendinu. í lífrænu eðj-
unni í setinu verða margvíslegar
efnabreytingar. Hæfilegur hiti (á
bilinu 100-200 stig) getur flýtt
þessum efnahvörfum. Kolvetnin
bindast í olíuættaðar kolefnis-
keðjur og lífrænar gastegundir og
verður þá smám saman til olía og
jarðgas. Oft kann þetta að taka
margar milljónir ára en getur
gerst hraðar ef hitastig í jarð-
lögunum er hæfilegt. Lífrænn
vökvi og gas stíga hæglátlega upp
úr setinu og verða að ná inn í
gropin og lek jarðlög ef einhver
von á að verða til þess að efnin
verði í vinnanlegu magni á nógu
afmörkuðu svæði. Til þess að svo
megi verða þarf reyndar fleira til.
Fellingahreyfingar (samþjöppun
og landlyfting), misgengishreyf-
ingar eða önnur ferli valda því að
það myndast gildra sem verkar
eins og lok á setsvæðið og safnar
undir sig olíu og gasi. Ef hiti í
olíuríka setinu verður of hár
eyðileggjast hin dýrmætu lífrænu
efni og ekki má heldur vera of
mikið um sprungur í jarðlögun-
um. Olíu- og gasríka setið verður
helst að varðveitast alldjúpt í
jörðu því að rof og veðrun geta
leyst efnin úr læðingi. Slík skil-
yrði eru m.a. víða á sjávarbotni
þar sem rof er lítið og veðrun
sem næst engin.
Af þessum orðum ætti að vera
augljóst að þykk, gömul set á
sjávarbotni, ekki mjög fjarri stór-
um varma- og óróasvæðum í
jarðskorpunni ættu að vera álit-
legust til olíu- og gasleitar.
Hér við land gætu þess konar
svæði verið á sjávarbotni nálægt
rekhrygg Atlantshafsins og
brotabeltum, tengdum honum.
III.
Við strendur landsins hefur helst
verið um eitt olíuleitarsvæði að
ræða. Það er allstórt setsvæði er
nær frá Eyjafjarðarál og þaðan í
suðaustur, skammt undan landi á
Grímseyjarsundi og loks skáhallt
áfram í suðaustur inn á Skjálf-
anda. Þar er Flatey við austur-
enda þessa setsvæðis. Svæðið
afmarkast til suðvesturs af virku
misgengi af þeirri gerð sem
stundum er nefnt snið- eða víxl-
gengi (Flateyjarmisgengið). Þar
ganga jarðlög á misvíxl um vest-
læga brotalínu, séð að ofan. Til
norðausturs afmarkast setsvæðið
af svipuðu misgengi, einu eða
fleirum. Þarna verður því til, ef
marka má ýmiss konar athuganir
og mælingar, aflangt trog, um 10-
20 kílómetra breitt, hið minnsta,
og allt að 1-2 kílómetra djúpt,
nærri kjaftfullt af setlögum (Flat-
eyjardældin). Önnur tvö skyld
trog eru beggja vegna Kolbeins-
eyjarhryggjar, heldur breiðari og
eitthvað grynnri.
Setlagatrogin þrjú eru í um 100
km breiðu, dálítið skástæðu
brotabelti sem markast m.a. af
Flateyjarmisgenginu í suðvestri
en Grímseyjarmisgenginu í norð-
austri. Síðarnefnda brotalínan er
mun yngri en hin og nær frá svæði
vestan Grímseyjar til lands í
Öxarfirði. Sú hin eldri, Flateyj-
armisgengið, hefur líklega verið
virk í allt að 6 milljónir ára. Flók-
ið kerfi af brotum, fleiri víxl-
gengjum (sniðgengjum), hæðar-
hryggjum og menjum eldvirkni á
sjávarbotni rúmast innan og við
þetta brotabelti er gengur undir
heitinu Tjörnesbrotabeltið. Það
tengir saman norðausturrekbelt-
ið, sem liggur eftir landinu út að
Öxarfirði, og Kolbeinseyjarrek-
hrygginn, er liggur áfram í
norðurátt.
Víða eru djúpir dalir á víxl-
gengjum á botni úthafanna við
alla helstu rekhryggi heims. Er
ekki ólíklegt að áðurnefnd Flat-
eyjardæld sé einmitt af svipuðum
toga. Setlögin í Flateyjardældinni
eru líklega 1000 til 2000 metra
þykk. Árið 1982 var boruð rann-
sóknarhola í Flatey til þess að
kanna setlögin. Hún varð aðeins
554 metra djúp og því óljóst hve
mikið af seti er þar neðan við. í
kjarnanum komu fram þrjú
hraunlög en langmest af jarð-
lögunum var set af ýmsum toga
sem hafði sest til nálægt sjávar-
strönd. í kjarnanum fundust víða
ummerki um breytilega sjávar-
stöðu (áflæði og afflæði). Hún
stafaði af alltíðum skiptum milli
jökulskeiða og hlýskeiða í land-
inu. Lögin (sandur, silt, leir, möl
o.fl., víða með skeljaleifum)
reyndust nokkuð gropin (með
holrýmum) en ekki vel lek (lítt
tengd holrými). Aldurinn telst á
bilinu 700 þúsund ár til 2 milljóna
ára en eldra set er neðar í staflan-
um. Það gæti verið á að giska 4-5
milljóna ára gamalt set allra
neðst í troginu. Neðarlega er hiti
í því vafalítið meiri en á 500
metra dýpi (þar var hann rúm-
lega 50° C). Ekki fundust neinar
vísbendingar um olíumyndun í
Flateyjarkjarnanum. Léleg lekt
er heldur ekki góðs viti hvað olíu
varðar.
Það verður varla úr því skorið
hvort einhver olía er í neðri hluta
setlaganna (eða á öðrum slóðum
í Flateyjardældinni) nema með
meiri rannsóknum og dýpri bor-
unum.
Áður var minnst á hvernig
Grímseyjarmisgengið nær inn í
Öxarfjörð. Þar sunnan við mis-
gengið hafa einnig safnast fyrir
þykk setlög, líklega af líkum toga
og við Flatey. Við raskið samfara
Kröflueldum og gliðnun lands
um nokkra metra í landrekshrin-
unni á þeim árum kom fram áður
óþekktur jarðhiti á söndunum
fyrir botni Öxarfjarðar. Er bor-
aðar voru 8 rannsóknarholur,
m.a. vegna jarðhitanota við
fiskeldi, komu ekki aðeins fram
þrjú ný jarðhitasvæði heldur
einnig svolítið af lífrænu gasi
(m.a. metani). Gasið er líkt jarð-
gasi er fylgir olíu og þykir rétt að
kanna setlögin, lífrænar leifar í
þeim og gasinnihald þeirra betur.
Meðal annars á að dýpka eina af
borholunum átta eða bora nýja
og skoða vel kjarna úr henni. Það
er allsendis óvíst hvort unnt er að
finna umtalsvert jarðgas í Öxar-
firði. Þótt gas hafi streymt þar úr
borholum gæti magn þess í set-
lögunum verið mjög lítið er á
heildina er litið. Vitað er að vott-
ur af metani hefur fundist í
Leginum á Héraði án þess að þar
sé um nýtanlega auðlind að ræða.
En þó ekki fyndist nema vinnan-
legt gas til fáeinna áratuga í
Öxarfirði, teldist það gott bús-
ílag.
IV.
Forvitnileg setlög eru alllangt frá
ströndum landsins en innan efna-
hagslögsögunnar. Má þar nefna
setlög við rætur Reykjanes-
hryggjar, vestan og austan hans.
Mun áhugaverðari eru þó setlög-
in á hafsbotni við Jan Mayen og
milli hennar og íslands. Samning-
ar um miðlínu milli íslands og
Jan Mayen og nýtingu auðlinda á
hafsbotni tókst milli stjórnvalda í
Noregi og á íslandi. Hann tryggir
að íslendingar hafa rétt til olíu-
og gasvinnslu ef slíkar auðlindir
finnast þar. Nokkrar rannsóknir
hafa farið fram við Jan Mayen en
ekki borið skjótan árangur hvað
olíu eða gas varðar. Engu verður
spráð um hugsanlegar auðlindir á
þessum slóðum. Við Jan Mayen,
aðallega norðan og vestan við
eyna, er brotabelti með setlaga-
troj;i, líkt og Tjörnesbrotabeltið.
Islensk stjórnvöld hafa einnig
hugað að hafsbotnssvæði langt
suður af landinu, utan íslensku
efnahagslögsögunnar. Hér er átt
við Hatton-Rockall-svæðið. Styst
er til þess frá írlandsströndum og
hafa Bretar ráðið yfir Rockall-
klettinum og umhverfi hans. Þeir
slógu eign sinni á „Rokkinn"
meðan slíkt tíðkaðist, sbr. helg-
un Norðmanna á Jan Mayen sér
til handa. Bresk, íslensk og
dönsk stjórnvöld (fyrir Færey-
inga hönd) hafa öll gert tilkall til
hugsanlegra auðlinda á hafsbotn-
inum þarna. „Rokkurinn" og
botnsvæðið umhverifs hann er
eins konar flís úr miklu eldra
bergi en finnst hérlendis, sem
rekið hefur út frá N-Atlantshafs-
hryggnum undanfarnar ármillj-
ónir. Mikið er um setlög á svæð-
inu og eru þau ekki óálitleg hvað
olíu varðar skv. fyrstu rannsókn-
um. Engin olía hefur þó fundist
enda eiga rannsóknirnar enn
langt í land og alls ekki víst að
gas eða olía fyrirfinnist í nýtan-
legu magni eða á því sjávardýpi
sem viðráðanlegt er. Olíuvinnsla
úti í miðju Atlantshafi á verulegu
dýpi verður seint auðveld.
Deila má um hver réttur ís-
lendinga sé á Hatton-Rockall-
svæðinu. Alþjóðaréttur er oft
kyndugur í þeim efnum og ekki
endilega uppfullur af réttlæti.
Það er vandséð af hverju íslend-
ingar geta teygt sig mörg hundr-
uð kílómetra á haf út og gert til-
Öxarfjarðarbotn. Horft er í suðaustur inn í botn Öxarfjarðar. í fírðinum eru þykk setlög sem innihalda m.a. vott
af lífrænu gasí. (Ljósm-. Halldór Kjartansson.)