Dagur - 12.12.1991, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 12. desember 1991 - DAGUR - 13
Hvað veist þú um það? spyr
ég: Þú þekkir ekki Halldór H. af
eigin raun. Þú reiðir þig á sögu-
sagnir og þykist allt vita. Þó að
þú lokir þig hér innan fjögurra
veggja og lítir ekki einu sinni út
um gluggann til að kíkja á
stelpur.
Þetta ljúfa vín, sem gælir við
góm, er auðvitað frá Jerez de la
Frontera, segir Nóri: Ég býst við
að þú þekkir þar hverja þúfu.
Viltu meira? Ég hef aldrei komið
á bakka Gvaðalkívír-ár en ég veit
nú samt sitt af hverju. Ég veit að
markgreifinn, sem bruggar þetta
vín og geymir á reyktum viðar-
tunnum og færir úr einni tunn-
unni í aðra á tveggja ára fresti
áratugum saman áður en því er
tappað á flöskur, hlaut fyrstu
verðlaun fyrir hrossin sín í heims-
keppninni í Austurríki í fyrra og
að næstelsti strákurinn hans, sem
er 67 ára, er alltaf að lenda í
slagsmálum fyrir það hvað hann
er orðljótur við bláókunnugar
yngismeyjar á kvöldgöngu undir
pálmatrjánum. Þetta veit ég þó
ég hafi aldrei til Jerez komið. Og
margt fleira. Vissir þú þetta?
Nei, auðvitað ekki, það vissi ég.
Áttu kannski frændfólk í
Andalúsíu? spyr ég.
Nóri svarar ekki þessari spurn-
ingu. Hann tekur bláa og gráa
Bing og Gröndal styttu af dreng
með bolta upp af litla, innlagða
hliðarborðinu þar sem hann hef-
ur tyllt glasinu sínu, lyftir danska
stuttbuxnadrengnum upp að and-
litinu og skoðar hann í krók og
kring.
Hvað er það sem þú kallar
„monkíbisnis“? spyr ég.
Liljubetrekkið fræga og allar
hinar byggingarvörurnar frá
Garðari Gíslasyni eru ágæt
dæmi, svarar Nóri: Annað er eft-
ir því. Hvar sem er í öllum fyrir-
tækjunum þar sem hann hefur
tökin. Hann sleppir aldrei neinu
tæ.kiþeri. Gengur alls staðar eins
langt og hægt er. Stundum lengra,
eins og í betrekksmálinu. Það
kostaði hann meðlimsskírteinið í
Arkitektafélaginu. En það verð-
ur líka að gæta þess að við erum
ekki að tala um neitt smáræði af
veggfóðri.
Margir hneykslast á þessu,
heldur Nóri áfram: En ekki þeir
sem öllu ráða. Halldór H. hækk-
ar í áliti hjá þeim ef eitthvað er.
Stundum gengur hann þó aðeins
lengra en einhverjir geta sætt sig
við. Samanber hvernig Mogginn
brást við innherjaviðskiptunum í
Eimskip. Það er auðvitað ekki út
í hött að líkja hlutabréfakaupum
Halldórs H. og Indriða og Harð-
ar á skrifstofu Eimskipafélagsins
við viðskiptasiðferði Rómönsku
Ameríku. Að minnsta kosti eru
allir sammála um það að í öllum
sæmilega siðmenntuðum löndum
væru þeir félagar komnir á bak
við lás og slá. Meira að segja
amma bílaviðgerðarmanns frænda
míns og hún var nú einu sinni
dómsmálaráðherra og ætti aldeil-
is að vita hvað hún er að tala um.
Nóri stendur upp og hellir hægt
og rólega í fallegu, litlu kristals-
glösin handa okkur. Hann talar
mjög hægt, eins og hann þurfi að
leita að hverju orði:
Ég veit ekki hvort þú skilur til
fulls hvaða hástéttarlíf það er
sem Halldór H. er tákn fyrir og
hvaða lífsstíll það er sem við
erum þarna að ræða um. Þetta er
alveg sérstakt „sósæétí“ hér í
landinu. Þetta er fólkið sem
kaupir dýru málverkin. Ekki á
uppboðunum, heldur svona
prívat. Þetta er fólkið sem byggir
þessar fínu og risastóru „villur“,
býður hvert öðru í lokaðar smók-
ing- og síðkjólaveislur á einka-
heimilum, heldur þessa gríðar-
legu höfðingjasumarbústaði.
Svona býr það sér til sérstakan
heim, sem þetta áhrifafólk lifir í.
Á sumrin er riðið á úrvalsgæðing-
Guðni Þórðarsson. Ingólfur Guðbrandsson. Björn Theódórsson.
um milli laxveiðiánna og rætt um
málverkakaupin. En þetta er lok-
aður selskapur og mottóið er að
láta ekki mikið á sér bera út á
við. Þegar yfirlitssýningar eru á
verkum meistara íslenskrar mynd-
listar og við myndir stendur „í
einkaeign“, þá eru eigendurnir
yfirleitt úr þessum hópi.
Tengdafaðir dótturdóttur
konu, sem keypt hefur öll sín
magabelti af mömmu í 49 ár, var
í skóla með einhverjum af sonum
Halldórs H. og tíður gestur á
heimilinu, segir Nóri: Hann segir
sögu sem lýsir vel siðfágun Hall-
dórs H. Stór og mikil mynd eftir
Svavar Guðnason, sem einmitt
var á yfirlitssýningu á verkum
Svavars fyrir fáeinum árum, hékk
niðri í kjallara í herbergi, sem
strákarnir notuðu til samkomu-
halds á námsárunum. Eitt kvöld-
ið voru svo allt í einu komnar
tvær Kjarvalsmyndir í staðinn á
kjallaravegginn. Þá stóð yfir boð
uppi á loftinu til heiðurs Svavari
Guðnasyni og hafði myndin þá
auðvitað verið flutt upp í stofu á
meðan. Daginn eftir var Kjarval
kominn upp á loft og Svavar aftur
niður.
Sami maðurinn kveðst oft hafa
orðið aldeilis hlessa á flókinni
matseld, fjölda fagurskreyttra
rétta og því hvernig Margrét gat
galdrað þetta allt fram án þess að
blása úr nös, prúðbúin, elskuleg
og brosandi, heldur Nóri áfram:
Síðan var hann í fyrravetur boð-
inn af einhverju tilefni í skólann
þar sem atvinnukokkar læra til
verka á íslandi. Einhvern veginn
atvikaðist það svo að skólastjór-
inn fór að segja þessum manni,
sem er prestur að atvinnu, að
hann hefði ekki haldið jólin hátíð-
leg með fjölskyldu sinni í mörg
ár. Ástæðan var sú að hann vann
hjá Þorbirni í Borg sem yfirmat-
sveinn og stóð öll jólin pung-
sveittur að elda ofan í vinafólk
Þorbjörns, höfðingjafjölskyld-
urnar í bænum. Á aðfangadag
sagðist hann ævinlega hafa mat-
reitt rjúpurnar handa fjölskyldu
Halldórs H. Jónssonar. Hann
sagðist líka hafa matbúið fyrir
allar veislur á því heimili árum
saman. Þá varð klerki loks ljóst í
hverju galdurinn við matseldina á
Ægisíðunni í gamla daga var
fólginn.
Prestur sagði að sér þætti gam-
an að vita hvernig Þorbjörn hefði
reikningsfært þessi viðskipti, seg-
ir Nóri: Hvort hann hefði verið
að rukka þessa vini sína, Halldór
H. og aðra pótentáta sem áttu
heldur betur hönk upp í bakið á
honum? Eða var það bara skrifað
á reikning fyrirtækjanna sem
hann skipti við? Það héldu sumir
að Kjötbúðin Borg væri ekki
annað en þessi litla búðarhola við
Laugaveginn. En að húsabaki
voru skúrar þar sem útbúinn var í
stórum stíl matur í öll mötuneyt-
in sem byggingarfyrirtækin ráku.
Þannig varð Þorbjörn í Borg vell-
ríkur. Hann eignaðist meira að
segja stóran hut í Sameinuðum
verktökum."
í síðasta kaflanum sem hér
birtist er komið inn á samkeppn-
ina í ferðaskrifstofurekstrinum.
Stúss í kringum almenning
„Flugfélag íslands og Eimskip
settu fyrir röskum tveim áratug-
um á stofn ferðaskrifstofuna
Úrval. Tilurð þess fyrirtækis lýsir
Nóri svo:
Einhver framsóknarmaður,
blaðamaður af Tímanum, Guðni
Þórðarson, stór og mikill rumur,
stofnaði fyrirtæki, sem hann kall-
aði Sunnu, á sjöunda áratugnum.
Ekki leið á löngu áður en Guðni
í Sunnu tók til dæmis upp á þeim
andskota að leigja skemmtiferða-
skip oj» sigla með þau drekkhlað-
in af Islendingum í lystiferðir til
útlanda. Þú getur ímyndað þér
hvernig þetta fór í þá sem áttu að
passa að enginn utanaðkomandi
færi að sigla með fólk um hafið
sem Guð hafði úthlutað Eim-
skipafélaginu. Fólk hljóp til og
keypti sér far með Guðna, án
þess að fá svo mikið sem sam-
viskubit yfir því sem það var að
gera Eimskipafélaginu með því
að fara ekki frekar með Gullfossi
til Edinborgar eða Kaupmanna-
hafnar. Það gat valið um báða
þessa staði. Og það var fjandans
nóg. En þú veist hvað fólk getur
verið heimtufrekt og blint þegar
skemmtanafíknin nær tökum á
því.
Fleiri höfðu tekið upp á svona
fíflagangi áður, en þessi sami
Guðni var líka farinn að flytja
fólk í þúsundatali flugleiðis til
Mallorca þar sem það eyddi sum-
arfríinu, sukkaði og sólundaði
gjaldeyri með öðrum Norður-
landabúum og Englendingum.
Að vísu leigði hann yfirleitt flug-
vélar af Flugfélagi íslands til
þessara flutninga en það var alls
ekki hægt að treysta honum. Það
sýndi sig best þegar hann vildi
ekki sætta sig við verðið, sem átti
að skammta honum eitt sumarið,
og var svo óskammfeilinn að gera
samning við Loftleiðir.
Annar ámóta frakkur utan-
garðsmaður, barnakennari að
nafni Ingólfur Guðbrandsson, þú
þekkir nú kauða, var líka farinn
að leigja flugvélar og senda ógn-
arstórar hjarðir af íslensku fólki,
sem sumt hafði aldrei komið til
útlanda áður, suður að Miðjarð-
arhafi þar sem það drakk og
drabbaði fyrir skít á priki og söng
„Yfir kaldan eyðisand“ við flam-
enco-undirleik. Og þarna varst
þú eitt sinn hjarðsveinn, góði
minn. Suður í déskotans svækj-
unni.
Þó að þetta sólarlandapakk
væri að megninu til sauðsvartur
almúgi sem hvorki kunni nægi-
lega mikið í tungumálum og
mannasiðum til að ferðast á eigin
spýtur né átti fyrir farseðlum á
réttu verði með Flugleiðum,
slæddist alltaf eitthvert almenni-
legt borgunarfólk með. Sem sé
spónn úr þeirra aski. Og það var
heldur aldrei að vita hvar þetta
endaði með Sunnu og Útsýn. Svo
græddu þrjótarnir á tá og fingri
meðan bullandi tap var hjá sjálfu
Flugfélaginu, sem átti að hafa öll
ferðamálin í friði fyrir sig.
Ráðamönnum Eimskips og
Flugfélagsins kom því sjálfum í
hug að stofna ferðaskrifstofu til
að kenna þessum nýríku bögu-
bósum lexíu. Ferðaskrifstofan
hét Úrval. Fenginn var afskap-
lega geðfelldur ungur maður sem
hafði brennt sig svo í ævintýra-
mennsku á þessu sviði, ásamt
með skátaforingja þínum sem
stakk af og gerðist ráðgjafi afrísks
einræðisherra, að hann hafði
fengið ákafa löngun til að starfa
undir vernd stórveldis. Það var
Steini, sonur Lárusar Blöndal
bóksala, bróður Guðmundar
hagyrðings í Lindu-umboðinu,
frænda Ástmundar í Stálsmiðj-
unni og Sveins í Héðni. Allt önd-
vegismenn.
Vondur var Ingólfur, en verri
var Guðni. Það var því rökrétt að
byrja á því að knésetja hann.
Úrval fór að fljúga til Mallorca
og átti nú aldeilis að sópa sólar-
landamarkaðinn. En nýja ferða-
skrifstofan átti, þrátt fyrir þessa
sterku bakhjarla, frá byrjun mjög
erfitt uppdráttar og voru ferða-
skrifstofur brautryðjendanna
tveggja, Útsýn og Sunna, nær alls
ráðandi á markaðnum enn um
hríð. Svo reis upp á vegum sam-
vinnumanna fyrirtækið Sam-
vinnuferðir. Það sameinaðist síð-
ar ferðaskrifstofunni Landsýn,
sem verkalýðsfélögin keyptu í
því augnamiði að auðvelda nið-
urgreiðslur á sólarlandaferðum
til handa meðlimum sínum.
Þessi ójafna samkeppni var
erfið fyrir einkareksturinn.
Samningar um leiguflug við
Flugfélagið urðu erfiðari eftir að
Úrval hóf starfsemi sína. Sunna
fór fljótlega sjálf út í flugrekstur,
sem átti eftir að verða hennar
banabiti, þótt hún sigraði í sam-
keppninni um Mallorca-farþeg-
ana. Flugleiðir urðu, eftir sam-
einingu 1974, enn erfiðari samn-
ingsaðili um leiguflug, eftir því
sem einokunarstaða þeirra
styrktist, auk þess sem allar nýju
og gömlu ferðaskrifstofurnar
urðu sífellt skuldugri þeim vegna
uppgjörs fyrir farmiðasölu með
áætlunarfluginu.
Guðni pakkaði saman á seinni
hluta áttunda áratugarins, en
Ingólfur hélt áfram að berjast við
vindmyllurnar nær allan níunda
áratuginn þar til herkostnaðurinn
hafði etið upp allar fyrningar
hans frá góðæristímunum og
hann missti fyrirtæki sitt, Útsýn, í
hendur nýs eiganda. Sá rekstur
gekk ekki betur en svo að Ómar
Kristjánsson í Þýsk-íslenska
nennti ekki að standa í þessu og
Flugleiðir eignuðust Útsýn.
Þá datt einhverjum það snjall-
ræði í hug að pússa Útsýn saman
við Úrval og búa til ferðaskrif-
stofuna Úrval-Útsýn. Hvorugt
fyrirtækið átti miklar eignir. í
rauninni var bara verið að sam-
eina tvö tapfyrirtæki. Útsýn hafði
þó átt sitt mikla blómaskeið, en
Ferðaskrifstofan Úrval hafði tap-
að fé jafnt og þétt í tvo áratugi.
Og flest það starfsfólk Útsýnar,
sem slægur var í, þeir sem starfað
höfðu með Ingólfi Guðbrands-
syni að því að byggja hérlendis
upp vandaða ferðaþjónustu,
flutti sig yfir í Ferðamiðstöðina-
Veröld.
Hvað gera fulltrúar eigend-
anna þegar illa árar í fyrirtækjum
sem þeir hafa allt vald en engin
tök á? Þeir skipta um stjórnend-
ur. Og nú eru þeir aftur og aftur
búnir að skipta um framkvæmda-
stjóra, en rekstrarárangurinn
heldur áfram að vera slakur og
markaðshlutdeildin í hópferðum
var ekki nema um 20% árið 1990.
Þetta er lýsandi dæmi um það að
stjórnunarstíll og rekstrarhættir
einokunarfyrirtækja duga illa í
venjulegri samkeppni, þar sem
viðskiptavinurinn hefur um
marga kosti að velja.
Traust sérþekking, góð þjón-
usta og gömul, jafnvel persónu-
bundin viðskiptavild veldur
miklu um það hvert einstaklingur
beinir viðskiptum sínum. Ekki
ólíkt því að fara í klippingu eða
hárgreiðslu. Verðið er svipað,
því að allar þessar íslensku ferða-
skrifstofur eru of litlar til að ná
svo mjög hagstæðum samning-
um.
Hvorki Eimskipafélagið né
Flugleiðir geta veitt starfsfólki
sínu reynslu í samkeppni við
önnur fyrirtæki. Þar vantar helsta
hvatann. Venjulegur flugfarmiði
til London fæst bara með Flug-
leiðum, á sama verði hvar sem
hann er keyptur. En ef fólk vill
fara í frí til Suðurlanda, er um
tugi möguleika að velja, margvís-
leg þjónusta í boði á mjög mis-
munandi verði.
Mér þykja þetta nokkuð
athyglisverðar vangaveltur hjá
Nóra á sviði þar sem ég er, eða
öllu heldur var talsvert vel
heima. Og hvort sem það er rétt
að snilld Eimskipafélagsmanna í
hagræðingu og stjórnun njóti sín
síður við ein skilyrði en önnur, þá
er það staðreynd að eina ferða-
skrifstofan sem ekki þarf að
semja við eiganda samkeppnisað-
ila síns um dýrasta kostnaðarþátt
„framleiðslu" sinnar, skarar ekki
fram úr á sínu sviði, nema síður
sé.
Flugleiðir og Eimskip hafa átt
Úrval-Útsýn saman. í ársskýrslu
Eimskipafélagsins, sem lögð var
fyrir hluthafa á aðalfundinum í
mars 1991, er bókfærður eignar-
hlutur skipafélagsins í ferðaskrif-
stofunni 35 milljónir króna og til-
greint að það nemi 18,5% eignar-
aðild. Öll eignin væri með sama
útreikningi metin á 190 milljónir.
Á árinu 1991 mun sú breyting
hafa orðið, að Úrval-Útsýn hafi
að öllu leyti orðið eign Flugleiða.
Ekki er ljóst hvaða umskipti önn-
ur þetta hefur í för með sér, en
Hlutafélagaskrá hafði síðsumars
1991 ekki borist tilkynning um
nýja stjórn, enda eru Eimskipa-
félagsmennirnir tveir jafnframt
úr hópi hinna valdamestu í stjórn
Flugleiða eins og sjá má.
Björn Theódórsson, stjórnar-
formaður, og Pétur J. Eiríksson
eru báðir framkvæmdastjórar hjá
Flugleiðum. Björn er jafnframt
varastjórnarmaður í Flugleiðum.
Meðstjórnandinn Indriði Páls-
son er væntanlega orðinn kunnur
lesendum bókarinnar sem fyrr-
verandi forstjóri og núverandi
stjórnarformaður Skeljungs,
varaformaður Eimskips, vara-
maður í bankaráði íslandsbanka,
stjórnarmaður og stjórnarnefnd-
armaður í Flugleiðum.
Varamaðurinn Hörður Sigur-
gestsson er forstjóri annars móð-
urfélags ferðaskrifstofunnar og
stjórnarformaður hins. Vonandi
hefur hann atkvæðisrétt og mál-
frelsi á fundurn þó að hann sitji
aðeins í varastjórn.“
Úrval-Útsýn hf.
Stjórn:
Björn Theódórsson, formaður
Indriði Pálsson
Pétur J. Eiríksson
Varamenn:
Einar Helgason,
Hörður Sigurgestsson
Framkvæmdastjóri: Hörður Gunnarsson
Stjórn Úrvals/Útsýnar hf. Allar myndirnar í opnunni eru úr bókinni.