Morgunblaðið - 05.07.1974, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 5. JULl 1974
Nína
Tryggvadóttir
ferill
og lífsverk
í TILEFNI listahátíðar hefur
Listasafn islands, samkvæmt
venju, sett upp sýningu á verkum
eins listamanns, sem markað hef-
ur spor I sögu íslenzkrar nútíma-
listar. Að þessu sinni varð fyrir
vali ein mikilvirkasta listakona
þjóðarinnar á þessari öld, Nfna
Tryggvadóttir. Listakonan, sem
var fædd á Seyðisfirði 16. marz
1913, lézt iangt fyrir aldur fram I
New York 18. júní 1968, aðeins 55
ára að aldri. Ferill hennar var sá 1
stórum dráttum, að hún fluttist
ung að árum til Reykjavíkur og
stundaði nám við Kvennaskólann
í Reykjavík, en þar hlýtur hún
viðurkenningu fyrir pennateikn-
ingu 1930, þá 17 ára að aldri.
Hóf listnám hjá Ásgnmi
Jónssyni á árinu 1932
og við einkaskóla Finns
Jónssonar og Jóhanns Briem
1933—’34. Hún hélt utan árið
1935 til náms við listaháskólann í
Kaupmannahöfn hjá Kræsten
Iversen og stundaði það til árs-
ins 1939. Hún heldur sína fyrstu
sýningu í hálfbyggðu
prentsmiðjuhúsi, sem Ragnar
Jónsson var þá að reisa við hlið-
ina á Unuhúsi í Garðastræti, í
nóvemberlok 1942 og vakti sú sýn-
ing allmikla athygli. Nfna hélt svo
aftur utan árið 1943 og nú til
Bandaríkjanna, en þar stundar
hún nám við Arts Students
League í New York og mun aðal-
kennari hennar þar hafa verið
hinn nafntogaði málari og braut-
ryðjandi f myndmennt, Hans
Hoffmann. Auk þess mun hún
hafa notið góðs af viðkynningu
við Fernand Leger, sem hún hitti
oft og átti við uppbyggjandi við-
ræður um myndlist, en hann get-
ur þó ekki beinlínis talizt kennari
hennar, svo sem þó hefur verið
haldið fram. Nám Nínu í New
York mun hafa verið mjög frjáls-
legt, svo sem gerist, er menn hafa
jafnlangan náms- og þroskaferil
að baki og hún og vfst er það, að
heildarnám Nínu var mjög traust
og hún tók það mjög alvarlega,
enda naut hún þess allt sitt lif að
hafa hið ákjósanlegasta vald á
tæknibrögðum margs konar og
þjálfuðu litaskyni. Hæfileikar
Nínu, dugnaður og gildur félags-
skapur kom henni fljótlega á
framabraut. Þannig býðst henni
að sýna í ágætum sýningarsal í
New York þegar árið 1945 og var
þetta fyrsta skref listakonunnar á
alþjóðlegri framabraut. Þá ber að
geta þess, að henni var falið að
gera leikmynd og búninga að
„The Soldiers Tale“ (Sögu
hermannsins), frægum ballett
eftir þá C.F. Ramus og Igor
Stravinsky. Var þetta mikil upp-
hefð fyrir hina ungu og efnilegu
listakonu, þar sem einungis hinir
þekktustu Iistamenn voru fengnir
til slfkra verka sem þeirra, að
skapa umgjörð um sviðsverk
snillingsins Stravinskys.
Nína hélt heim sumarið 1946
með efnivið f stóra sýningu í far-
angrinum. Þá sýningu opnaði hún
um haustið og mun óefað hafa
komið listskoðurum nýstárlega
fyrir sjónir, að ekki sé meira sagt.
Nfna tekur þátt í fyrstu „Septem-
bersýningunni" 1947, en heldur
svo aftur til New York 1948, en
þangað hafði henni verið boðið
gagngert til að setja upp sýningu
af félagsskap viðkomandi sýn-
ingarsalinn, þar sem hún sýndi í
fyrra skiptið (New Art Circle).
Sama ár kynnist hún vísinda-
manninum Alfred L. Copley, sem
jafnframt var teiknari og málari
og velþekktur undir nafninu
Aleopley. Felldu þau hugi saman
og giftust árið eftir. Þrátt fyrir
þennan hjúskap var Nina síður en
svo töpuð ættlandinu svo sem
fram kemur, en hún innsiglaði
þar með enn frekar nafn sitt á
alþjóðlegum vettvangi, ekki sízt
vegna þess, að mál skipuðust
þannig, að hjónin setjast að í
París árið 1952. Til London flutt-
ust þau 1957 og dvöldust þar fram
á árið 1960, er þau sneru loks
aftur vestur um haf. Á þessum
tíma heldur listakonan sýningar 1
þekktum sýningarsölum í París,
Brússel, Kaupmannahöfn, Lond-
on og Wuppertal. Síðar sýnir hún
í New York og Osló (1963) auk
þess sem Félag íslenzkra mynd-
listarmanna setur upp yfirlitssýn-
ingu á verkum hennar f Lista-
mannaskálanum 1963 í tilefni
fimmtugsafmælis hennar. Síðustu
einkasýningu sína hér heima
hélt hún f Bogasal Þjóðminja-
safnsins í júní 1967, nákvæmlega
ári fyrir hið ótfmabæra andlát
hennar. — Fyrir utan þessar
einkasýningar tók hún að sjálf-
sögðu þátt í ótölulegum fjölda
samsýninga víða um heim, m.a. í
hinum miklu nútímalistasöfnum f
Parfs og New York. Verk eftir
Nínu eru í eigu safna víða um
heim.
Sá þráður, sem hér hefur stutt-
lega verið rakinn eftir ýmsum
heimildum, bregður ljósi á um-
fang og athafnasemi Nínu
Tryggvadóttur sem gildrar lista-
konu, en þar á hún naumast jafn-
ingja meðal íslenzkra kvenna,
þótt fleiri hafi sótt fast fram á
erlendri grund svo sem Gerður
Helgadóttir, Lovfsa Matthíasdótt-
ir og Júlíana Sveinsdóttir.
Sýning Listasafnsins á æviverki
Nínu Tryggvadóttur er all viða-
mikil og spannar nær allan ævi-
feril hennar, elztu myndirnar
eru frá skólaárum hér heima og
gefa næsta lítið fyrirheit um það,
sem átti eftir að fylgja (þó bera
kennarar hennar henni mjög vel
söguna), en það sýnir ljóslega, að
Nína hefur ræktað garð sinn vel í
Kaupmannahöfn, enda má sjá
greinileg áhrif hins danska skóla í
fyrstu myndum hennar, er hún
þreifar fyrir sér sem skapandi
listakona. Þar koma strax fram
persónuleg tæknibrögð, sem jafn-
an fylgja list hennar og verða enn
meir áberandi síðar, eins konar
leifturskynjan umhverfisins og
hlutanna f persónulegu ljósi, at-
riði, sem hafði þróazt á ýmsa vegu
allt frá impressjónistunum, þótt
útfærslan væri önnur og minnti
frekar á expressjóníska hefð.
Meiri áherzla var þó f fyrstu og
lengi vel lögð á rökrétta og
trausta byggingu en hjá expres-
sjónistum, og er þetta allt f sam-
ræmi við það, sem var helzt að
gerast í Kaupmannahöfn, og hef-
ur Nfna því furðusnemma verið
móttækileg fyrir höfuðstraumum
tímanna án þess að grípa allt
hrátt og ómelt. Aðdáunarvert er,
hve þessar myndir hennar eru
lausar við allan svonefndan
akademisma og gerólíkar verk-
um lærimeistara hennar Kræsten
Iversen. Það atriði sýnir, að Nína
fylgdist vel með því, sem var að
gerast í myndlistinni utan skól-
ans, og hefur hún vafalítið verið
tíður gestur á söfnum og sýning-
um svo stórstígur sem þroski
hennar var á þessum árum. Að
námi loknu heldur hún til París-
ar, dvelur þar í nokkra mánuði,
en heldur síðan heim til íslands
rétt áður en styrjöldin brauzt út.
Viðkynningin við list heimsborg-
arinnar hefur að sjálfsögðu haft
djúp áhrif á hina ungu og næmu
listakonu, en þó meir á hugarfar
hennar en list fyrst í stað, enda
verða þar engar stökkbreytingar
greindar þrátt fyrir að persónu-
mótun Nínu sé í örri gerjun á
þessum árum, en þetta sýnir ein-
mitt þroska og trausta skólun.
Nína málar margt mynda fram að
sýningu sinni 1942, sem skipa
henni ótvfrætt á bekk með
fremstu málurum þess tfmabils
hérlendis, einkum mun röð
mannamynda, er hún gerði telj-
ast, gildur þáttur íslenzkrar
myndlistarsögu. Þar er hún að
vísu að nokkru undir áhrifum frá
Þvorvaldi Skúlasyni, sem þá var
nýkominn heim, en persónu-
einkenni Nínu eru sláandi í
myndum hennar, þannig að áhrif-
in voru einungis heilbrigð viðbót.
Það er annars mjög merkilegt
hvað margt var í gerjun á stríðsár-
unum, þannig héldu þeir Þorvald
ur og Gunnlaugur Scheving sýn-
ingu sem segja má að hafi mark
Myndllst
eftir BRAGA
ÁSGEIRSSON
að þáttaskil f íslenzkri myndist.
Þannig hafnar Nína í miðri þess-
ari deiglu og gerist þar gildur
þátttakandi og f engu eftirbátur.
Auðvitað stungu myndir Nínu
mjög f stúf við ríkjandi landslags-
hefð og ekki sfður portretthefð og
hefur hún án efa fengið orð f eyra
fyrir það, myndir hennar þóttu
ókvenlegar í hæsta máta, og rétt
er það, að varfærinn né pempíu-
legur var pentskúfurinn ekki í
hennar höndum, en þó höfðu
myndir hennar sannarlega sterk
kvenleg einkenni, tilfinningarík-
ar og gæddar ástríðumögnuðum
þrótti. — Oft er nauðsynlegt að
vitna í Platon í sambandi við við-
brögð almennings gagnvart ný-
listum, en hann kvartaði undan
þvf, að málarar samtíðar hans
máluðu svo frábrugðið ríkjandi
hefð og myndir þeirra væru ljót-
ar!
Það hefði verið mikill akkur að
hafa fleiri kolteikningar af fólki á
sýningunni en þær af Áslaugu
Árnadóttur og Sigurði Nordal, því
að Nína mun hafa gert fleiri slík-
ar myndir og hefði farið vel á að
hafa þar safn slíkra mynda til
samanburðar við hinar máluðu
mannamyndir, þar kemur ekki
síður fram sérstæð tækni, næm og
örugg línumeðferð ásamt inn-
hverfri tilfinningu gagnvart
fyrirmyndinni. Það hefði brugðið
nánara ljósi á vinnubrögð lista-
konunnar. Annað, sem áfátt má
telja er, að upphenging og
sýningarskrá þræða ekki með öllu
rökrétt listferil hennar og gerir
það sýningargestinum erfiðara
um vik að fylgja þróuninni. Slíkt
er þó sjálfsögð og næsta algild
regla um yfirlitssýningar eftir því
sem ég þekki til. Sýningarskráin
er að öðru leyti hin veglegasta
heimild um sýninguna og lista-
konuna.
— Liturinn í sjálfu sér og skyn-
ræn lögmál hans verða að æ
sterkara afli í listsköpun Nínu, er
fram líða stundir og jafnframt
verða myndir hennar óhlut-
bundnari, og enn merkilegra er,
að þessi tilfinning var ekkert nýtt
fyrirbæri í listsköpun Ninu,
þessari kennd má sjá bregða fyrir
sem leiftri í ýmsum eldri mynd-
um hennar á sýningunni. En það
eru einmitt slíkar myndir, sem
hún safnar saman á seinni sýn-
ingu sína hjá New Art Circle, og
nú voru gagnrýnendur nokkru
varkárari í skrifum sínum. En
þegar franski málarinn de Stal
kom fram með svipaðar myndir
nokkru síðar voru þeir fljótir til
að setja myndir hennar þar í sam-
hengi. Ég er þeirrar skoðunar, að
þessi túlkunarmáti hafi verið
Ninu eðlislægur, en að henni hafi
svo aukizt sannfæring, er þessi
stefna hlaut viðurkenningu og að
um bein áhrif sé því ekki að ræða
heldur skyldleika og hvatningu.
— Höfundur nýrrar liststefnu er
sjaldnast einn listamaður heldur
á stefnan sér einnatt langan að-
draganda, en svo þegar eitthvað
framúrskarandi kemur fram
innan hins nýuppgötvaða sviðs
á réttum stað og tíma er
höfundur þess einnatt talinn
upphafsmaður stefnunnar,
einkum sé hann frá stórveldum
listarinnar. Það þýðir harla lítið
fyrir listamann frá smáþjóð að
reyna að hasla sér völl í Parfs eða
New York með frumlegt verk án
öflugs stuðnings áhrifamanna
þar, sá hinn sami getur frekar átt
von á, að hugmyndin sé tekin
traustataki af þarlendum f betri
aðstöðu og slíkt hefur gerzt. Hér
er ég ekki að gefa neitt í skyn,
einungis að skýra frá staðreynd-
um. Margir geta málað í svipuð-
um nýstíl án þess að vita hver af
öðrum, en svo ráða aðstæður og
tilviljanir, hver er talinn upphafs-
maður hins nýja stíls.
Annað er að Nfna fylgdi þessari
uppgötvun sinni ekki eftir af full-
um krafti fyrr en meira en áratug
sfðar og þá var abstrakt-
expressjónisminn einmitt á
hátindi báðum megin Atlandsála,
þeim stfl var hún svo trú til
hinztu stundar þrátt fyrir að
nokkur frávik kæmu til. Hún tók
afstöðu á móti popplistinni lfkt og
fleiri samherjar hennar, a.m.k.
hafði það engin sjáanleg áhrif á
list hennar og þó er eins og örli
fyrir löngun til stílbreytinga í
myndum lfkt og „Öreiðir” (119)
og andlitsmyndinni af þeim
merkilega manni Holger Cahill
(122). Áratuginn þar á milli
(1950—’60) hafði hún unnið í
hinum einstæðu og áhrifaríku
klippmyndum sínum og orðið
fyrir áhrifum af geometríunni
líkt og svo margir aðrir, en hjá
henni er liturinn jafnan safa-
ríkari en almennt gerðist, hún gat
aldrei að fullu losað sig frá máli
litanna og grómagni þeirra. Hin
tfðu viðskipti á þeim áratug hafa
haft sitt að segja, eitt er að alast
upp í sjálfri hringiðu heimslistar-
innar, annað að vera gestur frá
fjarlægu, einangruðu eylandi. —
Það lá einnig beinast við, að Nína
hrifist af möguleikum steinglers-
ins þegar hún kynntist því, enda
lá tæknin mjög vel við sérstökum
hæfileikum listakonunnar. Hún
vinnur allmikið í þessari tækni og
má sjá dæmi þess í hinum þrem
steindu glerrúðum i Þjóðminja-
safnsbyggingunni. Einnig hreifst
hún af möguleikum mósaik-tækn
innar og liggja svo sem kunnugt
er nokkur viðamikil verk eftir
hana í þeirri tækni hérlendis,
furðulega fínleg og fáguð verk frá
hendi jafn ástríðufullrar lista-
konu.
Stærsti samfelldi hluti sýning-
arinnar er helgaður abstrakt-ex
pressjónfska tímabilinu og kennir
þar ótrúlega margra grasa, jafn
einhæfur og þessi stflmáti getur
virzt í fyrstu. Myndirnar eru þar
jafnframt mjög misjafnar að gæð-
um, en það einkennir þessa sýn-
ingu, hve misjafnar myndirnar
eru ásamt nokkrum hnökrum í
upphengingu. Þykir mér t.d. mis-
ráðið að setja hina stóru ófull-
gerðu mynd af stofnun Alþingis á
aðalvegg innan um miklu eldri
myndir. Þessari mynd hefði hæft
einangraður veggur, því að hún
er full ítæk á umhverfið, dregur
frá öðrum myndum umhverfis.
— Yfirlitssýningar Listasafns-
ins hafa jafnan verið stórmerkur
Framhald á bls. 19.