Morgunblaðið - 05.07.1974, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 5. JULÍ 1974
15
99
Dyntótta
Fyrsti hluti
móðir iörð
99
í FYRRAVETUR var hringt til
mín frá Almenna bókafélaginu og
mér sagt, að ég ætti von á hand-
riti, sem Tómas skáld Guðmunds-
son legði áherzlu á, að ég læsi.
Væri það skáldsaga eftir Jón Dan.
Ég brást glaður við, því að ég fékk
þegar mætur á Jóni Dan sem
sagnaskáldi, þá er ég las smá-
sagnasafnið Þytur um nótt — og
þó að veilur væru í Sjávarföllum
og Tveimur bandingjasögum,
urðu þær bækur mér hugstæðar
og kærar — og þá ekki sízt Sjávar-
föll. Jón Dan valdi smásögum sín-
um sem einkunnarorð þessa til-
vitnun í siðfræði Spinoza:
„Ánauð kalla ég vanmátt
mannsins til að stjórna tilfinning-
um sínum eða halda þeim í skefj-
um. Því að sá, sem er á valdi
tilfinninga sinna, er ekki sjálfum
sér ráðandi."
Þessi einkunnarorð eru vissu-
lega ekki valin til að státa af
þekingu á ritum hins spakvitra
Sp.noza, því að einmitt það, sem í
þeim felst, túlkar Jón Dan — af
mér ógleymanlegri samúð — í áð-
urgreindum sögum sínum, en or
saka valdur hinna taumlausu til-
finninga er þar það jafnvægis-
leysi, sem stafar af þvi að menn
eru slitnir úr tenglslum við sitt
eðlilega umhverfi, átthaganna,
móður jörð, náttúruna, sem ein-
mitt er samkvæmt kenningum
Spinoza eitt og hið sama og Guð.
ritvélinni og lét Atburðina á
Stapa skipa hennar rúm. Og ekki
hefði ég lengi lesið er mér var
orðið ærið dillað, og svo kom þar,
að ég tók að brosa og síöan að
skella upp úr. Kona mín kom þá f
skrifstofudyrnar og sagði: „Er
sagan svona skemmtileg, — þú
hlærð og hlærð?“ Ég var að því
kominn að segja eins og beinast lá
við: Þú þarft víst ekki að spyrja,
en allt í einu datt mér í hug, að
ekki væri vert að láta mikið uppi
um það við Unni hvernig mér
líkaði sagan, og svo varð þá svar
mitt: „Sumt getur nú verið hlægi-
lega vitlaust." Hún sagði: „Ég
býst nú ekki við neinu af því tagi:
frá Jóni Dan — nema þá ein-
hverju, sem hann láti persónu-
urnar segja eða gera.“ „Jæja,
jæja,“ svaraði ég. „Þú færð hand-
ritið í kvöld.“ Hún lét þar við
sitja, og ég reyndi svo að stilla
mig um að láta á því bera, hve
mér var skemmt við lesturinn.
Unnur lætur mína skoðun ekki
hafa sig til að segja annað um
bækur en það, sem henni finnst
sjálfri rétt, en ég hafði nú samt
sem áður ákveðið að segja sem
minnst um Atburðina á Stapa,
áður en hún læsi söguna. Hún er
engin bókmenntafræðingur, en
hefur margt og margvíslegt lesið,
er mjög glögg á rökvillur í hugsun
og tilgerð og sýndarmennsku í
máli, stfl, atburðarás og persónu-
Hualeiðinaar B. Jsi
út frá sögu Jóns Dan mSk Æm 1* 1
þó að hann minni mig fyrst og
fremst á einn mann, sem við
þekkjum bæði.“ Ég kinkaði kolli
og mælti: „ Eg veit alveg við
hvern þú átt. Hann var sjúklingur ,
samtímis þér á Landakotsspítala í
fyrr.“ Hún brosti og sagði: „En
á ég að segja þér eitt? Sagan
minnti mig aftur og aftur á
Heljarslóðarorrustu.“ Ég þagði,
— en ánægður var ég. „ Já, finnst
þér þetta svo einkennilegt?“ sagði
hún því næst. „ Það er nú sfður en
svo,“ svaraði ég fastmæltur. „ En
ólikt er nú efnið og atburðarásin.
Hvað minnti þig þarna á meistara-
verk Gröndals heitins?“ Hún
svaraði hiklaust:,, Hvað
höfundurinn kemur manni aftur
og aftur skemmtilega á óvart —
og hvað fjarstæðurnar verða
hversdagslega eðlilegar."
„ATBURÐIRNIR A STAPA” —
OG ÞEIM VIÐTÖKUM,
SEM SÚ BÓK HEFUR HLOTIÐ
Að hið harmræna i slikum tilvik-
um er Jóni sjálfum samgróið sýna
þau órofa tengsl hans við átthag-
ana, sem síðar mun verða bent á í
þessu greinarkorni og ekki verð-
ur um villzt.
Fyrir allmörgum árum, einmitt
þegar Jón Dan var kominn á góð-
an rekspöl með ritun skáldsagna,
varð hann fyrir bílslysi, sem lék
hann svo hart, að í fyrstu var
honum ekki meira en svo ætlað
líf, en síðan lengi vel talið mjög
vafasamt, að hann næði fullri
heilsu og starfsorku. Þetta áfall
mun svo hafa valdið því, ásamt
erfiðu og ábyrgðarmiklu embætti,
sem hann gegnir af alkunnri sam-
vizkusemi og lipurð gagnvart
jafnt starfsliði og þeim, sem þjón-
ustu þiggja, að Atburðirnir á
Stapa eru fyrsta skáldagan, sem
kemur frá honum síðan árið 1960.
Strax og ég hafði fengið í hendur
handritið, tók ég að grípa niður í
það á víð og dreif, og svo varð ég
þá bæði hissa og áfjáður f sam-
felldan lestur. En þar eð ég var
önnum kafinn við að rita Stóð ég
úti f tunglsljósi, lagði ég handrit-
ið frá mér og hugðist lesa það í
lotum, þegar ég tæki mér hvíldir
frá þvf verkefni, sem hafði tekið
mig ærið föstum tökum. En þar
kom brátt, að handrit Jóns Dan
óróaði mig svo, að ég vék frá
lýsingum, og auk þessa er hún
gædd mjög miklu skopskyni. Svo
vildi ég þá gjarnan heyra, hvernig
henni félli í geð hin um margt
nýstárlega skáldsaga Jóns Dan.
Og áður en við gengum til rekkju,
fékkk ég henni handritið. Hún
spurði einskis og ég lét ekkert
uppi, og svo sagði hún þá: „Ég
vona, að það sé góðs viti, hvað þú
ert skrýtinn og laumulegur."
Eg fór að vanda snemma á
fætur næsta morgun, en Unnur
svaf lengi fram eftir. Á náttborði
hennar lá handritið, titilsíðan
efst, seinasta síðan neðst. Ha?
Skyldi hún ekki hafa hætt
lestrinum í sögulok? Mig langaði
til að vekja hana, en af því varð
þó ekki. Þegar svo hundurinn
Blundur kom fram í skrifstofu til
mfn og gerði mér að vanda aðvart
um, að Unnur væri vöknuð, brá
ég fljótt við. Ég hafði svo ekki
boðið góðan dag, þegar ég
sagði:„Þú hefur þó víst ekki hætt
við söguna f miðjum klíðum og
fleygt henni frá þér?“ Hún gaf
handritinu hornauga og sagði
eins og hálfmóðguð:,, Sýnist þér
ég hafa gengið þannig frá þvf? Ég
las það frá upphafi til enda, sumt
tvisvar, og aftur og aftur var ég að
því komin að vekja þig til þess að
við gætum skemmt okkur saman
við uppátæki og orðaflaum Stapa-
Jóns, sem mér finnst ég reyndar
hafa rekizt á oftar en einu sinni,
„Stendur heima og stemmir!"
sagði ég. „Og nú hringi ég strax í
Tómas.“
Og það gerði ég, var bráðlátur
og alveg búinn að gleyma Stóð ég
úti f tunglsljósi. ... Ég gleymdi
meira að segja veðurfréttunum,
sem ég hef þó yfirleitt álíka
áhuga á og dugandi skipstjóri,
útgerðarmaður eða bóndi, sem
lætur sér óvenjuannt um stóð sitt
sakir síhækkandi verðs á
hrossum.
Að þessu sinni þurfti ég ekki
lengi að bíða þess að heyra
símann hringja eina langa hring-
ingu, þrjár stuttar og eina langa.
Og ekki stóð á mér að grípa
heyrnartólið. „Tómas skáld
Guðmundsson er við,“ Þakka þér
fyrir, mín elskanlega, en þú átt að
segja þjóðskáldið Tómas
Guðmundsson." Mærin hló og
sagði: „Sæll, vinur, — ég heyri,
að þú ert þó ennþá sjálfum þér
lfkur. Ertu búinn að lesa hand-
ritið?" „Sæll og blessaður, —
sendingar voru ekki alltaf áður
fyrrum kærkomnar — og svo er
raunar enn, geta jafnvel verkað
líkt og sprengjur, ef þær koma frá
bönkum eða skattheimtu, en ég
þakka þér kærlega fyrir
böggulinn frá ríkisgjaldkeranum
okkar." „Svo þér lízt vel á
söguna?" mælti Tómas. Eg
svaraði: „ Ég er ekki bara glaður,
heldur lfka undrandi, þó að góðs
teldi ég mega vænta af Jóni Dan.
Eg tel það merkisviðburð í bók-
menntum okkar að eignast svona
sérstæða og um leið merkilega
skáldsögu." Og Tómas sagði: „Ég
lít svo á, að Stapa-Jón sé persóna,
sem eigi langt lff fyrir höndum,
og að þessi saga tryggi Jóni Dan
varanlegan sess f bókmenntum
okkar." Ég bætti því sfðan við,
sem okkur konu minni hafði farið
á milli út af sögunni, og kom þá
fram, að sagan hafði einnig að
nokkru minnt Tómas á Heljar-
slóðarorrustu. Þá gat hann um, að
sér fyndist galli á sögunni er
höfundi mundi auðvelt að laga, og
nefndi ég svo veilu, sem úr þyrfti
að bæta. Reyndist hún einmitt sú,
sem Tómas átti við, og kom okkur
saman um, að höfundurinn mundi
taka vel bendingu um úrbót. Sú
varð og raunin og eins það, að
skáldinu reyndist farast vel um
að bæta.
Af því, sem hér hefur verið frá
sagt, þarf engan að undra, þó að
mér hafi komið á óvart, hve til-
tölulega litla athygli atburðirnir á
Stapa virðast hafa vakið og hve
grunnfærnislega þessarar merku
skáldsögu hefur verið getið, þar
sem þó hefur verið á hana minnzt
á opinberum vettvangi. Og um
þverbak þótti mér keyra, þegar ég
komst að raun um, að fram hjá
Jóni Dan var gengið við úthlutun
fjár til skálda og annarra lista-
manna!
Um það, sem hér hefur verið að
drepið, mun nokkru valda, að Jón
Dan er maður mjög látlaus og
jafnvel hlédrægur, tekur alls eng-
an þátt f klíkum, hópum eða fylk-
ingum, sem blása sig upp út af
stjórnmálum, trúmálum eða
stefnum og straumum í menn-
ingarmálum, hvenær sem tæki-
færi gefst. Það er alls engin ný
bóla, að skáld og listamenn, sem
firrast alla hópsefjun, lendi í
skugga samtímis því, sem beint er
flóðljósum að skrumurum og æsi-
gikkjum. Svo mjög getur kveðið
að tómlætinu gagnvart hógværum
og fáskiptnum, að maður rekst
aftur og aftur á langskólagengna
menn, karla og konur, sem tala
digurbarkalega um bókmenntir
og kannast ekki við höfunda, sem
skrifað hafa sögur eða önnur rit,
sem hafa að geyma merkilegar og
eftirminnilegar aldarfars- og
mannlýsingar. Ég hef og oft og
tíðum orðið þess vís, að margir
rithöfundar og aðrir bókmennta-
menn gera sér ekki grein fyrir,
hvert gildi hinn alþýðlegi lággróð-
ur í bókmenntum okkar hefur til
bóklegrar þjálfunar þeirra mörgu
lesenda, sem ekki hafa notið eða
munu njóta bókmenntalegrar
leiðsagnar að neinu gagni í skól-
um og botna svo ekki einu sinni f
góðum og gildum skáldskap frá
liðnum tímum, hvað þá í þeim
skáldritum samtímans, sem eru
mjög nýstárleg og jafnvel torræð
að efni og formi, en um gildi hins
lítils virta gróðurs get ég vísað til
þeirra bókavarða almennings-
bókasafna, sem skilja hlutverk
sitt, en þeim mun nú vonandi fara
hraðfjölgandi, því að óhætt mun
að fullyrða, að „stjórn hinna vinn-
andi stétta til sjávar og sveita
„hafi ekki aflífað og kistulagt í
kyrrþey það frumvarp um al-
menningsbókasöfn, sem ég veit
ekki betur en fæðzt hafi fullburða
fyrir að minnsta kosti þremur
árum.
Að lokum tel ég svo rétt að geta
til viðbótar þriggja hugsanlegra
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
orsaka þess, að hin merka og sér-
stæða skáldsaga Jóns Dan hefur
ekki vakið verðskuldaða athygli.
Ekki verður annað sagt en að hún
„fari vel“, en annað eins og það
hefur upp á síðkastið þótt allt að
því órækt merki þess á skáldsögu,
að hún væri næsta lítils virði. Þá
hefur tiltölulega góðlátleg kímni í
íslenzku skáldriti virzt spilla þvf,
að fólk, sem vildi í listrænum
efnum vera vant að virðingu
sinni, teldi sér samboðið að meta
það þó ekki væri nema sem sóma-
samlegan skáldskap — og minni
ég þar á blaðadómana um Kjarn-
orku og kvenhylli Agnars Þórðar-
sonar — og raunar einnig hinn
vel gerða gleðiieik bræðranna frá
Múla, Deliríum bubonis. Enn-
fremur kynni að hafa verið minna
hugað að Atburðunum á Stapa
vegna þess, að nokkuð margir
„menningarvitar“ okkar og skáld-
vinir þeirra kynnu að vera orðnir
eilftið einsýnir, svo að ekki sé sagt
sljóvgaðir af að stara áratugum
saman f aðdáunarvímu á „blóm-
skrúðið“ í þeim fenjaskógi, sem
eftir heimsstyrjöldina síðari
hefur vaxið upp af siðferðilegu og
menningarlegu ráðþroti vest-
rænna þjóða og þvf andlega séð
markmiðslausa lífsþæginda og
óráðssíu kapphlaupi, sem til var
gripið til tímabúndins bjargræðis
ráðamönnum og til friðunar al-
menningi, þar eð enginn virtist
minnast orða þess meistara, sem
sagði: „Hvern, sem drekkur af
þessu vatni, mun aftur þyrsta.”