Morgunblaðið - 08.01.1984, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. JANÚAR 1984
ORWELL
„Það skiptir ekki máli, hvort
hann skrifaði NIÐUR MEÐ
STÓRA BRÓÐUR eða ekki. Hugs-
analögreglan mundi samt hafa
hendur í hári hans. Hann hafði
framið — mundi hafa framið,
jafnvel þótt hann hefði aldrei
skrifað staf — hinn mikla glæp,
sem fól í sér alla aðra glæpi. Hann
var kallaður hugrenningaglæpur.
Hugrenningaglæpum var ekki
hægt að leyna um alla eilífð. Það
var hægt að leika lausum hala
nokkra hríð, árum saman jafnvel,
en fyrr eða síðar mundi lögreglan
handsama hann.
Það gerðist ævinlega um nætur
— handtökur fóru einungis fram
að næturlagi. Menn voru skyndi-
lega vaktir af blundi, hrottaleg
hönd hristi öxl þeirra, ljósum var
beint í augu þeirra, hringur harð-
leitra manna stóð umhverfis hvíl-
una. Sjaldnast var efnt til réttar-
halda og engin skýrsla gefin um
handtökuna. Menn hurfu einungis
og ætíð um nætur. Nöfn þeirra
voru felld niður af skýrslum, allt
útmáð, sem ritað var um athafnir
þeirra, því neitað, að þeir hefðu
nokkru sinni verið til, síðan
gleymdust þeir. Menn voru af-
numdir, gerðir að engu — eimaðir
var það venjulega kallað."
Umhverfið í sögu Orwells er
einnig óhugnanlega sannfærandi:
„Sigurborg var gömul sambygg-
ing, reist árið 1930 eða um það bil,
og var að grotna niður. Múrhúðin
flagnaði í sífellu af lofti og veggj-
um, vatnsleiðslur sprungu í hvert
sinn, sem eitthvað var að frosti,
þakið lak, ef snjóaði, hitakerfið
var aðeins hálfvolgt, ef það var
ekki alveg lokað af sparnaðar-
ástæðum. Allar aðrar viðgerðir en
þær sem menn framkvæmdu sjálf-
ir urðu að hljóta samþykki fjar-
Iægra nefnda, sem áttu það til að
draga viðgerð á brotinni rúðu í
allt að tvö ár.“
Þeirri tortryggni, sem ríkir í
1984, er vel lýst, þar sem Orwell
segir frá börnunum: „Nærri öll
börn voru hræðileg um þessar
mundir. Það versta var, að stofn-
anir eins og Njósnararnir gerðu
þau að villimönnum, sem engin
leið var að hafa hemil á, en samt [
fundu þau ekki til neinnar hvatar
til að gera uppreisn gegn aga I
Flokksins. Þvert á móti dáðu þau |
Flokkinn og allt, sem hann snerti. j
Söngvarnir, hópgöngurnar, fán-
arnir, skemmtigöngurnar, æf- j
ingarnar með gervibyssum, víg- j
orðahrópin, aðdáunin á Stóra
bróður — allt var það dýrlegur [
leikur í þeirra augum. Grimmd
þeirra beindist öll út á við, gegn
fjandmönnum ríkisins, útlending-
um, svikurum, spellvirkjum, hug-
renningaglæpamönnum. Það var
næstum eðlilegt, að fólk, sem var j
komið yfir þrítugt, óttaðist börn
sín. Enda var ærin ástæða til þess,
því að svo leið varla nokkur vika,
að ekki væri birt frásögn af því,
hvernig einhver líti'll snuðrari,
sem staðið hefði á hleri — „barns-
hetja“, var orðið, sem venjulega
var notað — hefði heyrt refsiverð
ummæli og komið upp um foreldra
sína við Hugsanalögregluna."
NÁLÆGÐ STÓRA
BRÓÐUR
Og nálægð Stóra bróður er yfir-
þyrmandi og fer ekki framhjá
neinum: „Hann tók tuttugu og
fimm senta pening upp úr vasa
sínum. Þar voru hin sömu vígorð
letruð öðrum megin og hinum
megin á peningnum var mynd af
Stóra bróður. Augu hans veittu
mönnum jafnvel eftirför af pen-
ingum. Af myntum, frímerkjum,
bókakápum, fánum, götuauglýs-
ingum og umbúðum sígarettu-
pakka — hvarvetna. Alltaf höfðu
augu hans gætur á mönnum og
alls staðar náði rödd hans til
þeirra. Sofandi eða vakandi, starf-
andi eða étandi, úti eða inni, í baði
eða hvílu — hvergi var undan-
komu auðið. Menn áttu ekkert
sjálfir nema fáeina teningssenti-
metra innan í höfuðkúpu sinni."
Winston Smith eygir von um að
geta lifað eins og manneskja í
þessum óskapnaði, er hann finnur
Júlíu, unga konu, sem er eins og
hann félagi í Flokknum. Andstætt
öllum reglum Flokksins verða þau
ástfangin hvort í öðru og sameig-
inlega reyna þau að hefja baráttu
gegn þessu kerfi, sem eirir engu
mannlegu. Dag nokkurn hittir
Smith mann að nafni O’Brien, sem
segir við hann: „Við skulum hitt-
ast á þeim stað, þar sem er ekkert
myrkur." Smith er sannfærður
um, að O’Brien sé meðlimur í sam-
tökum, sem berjast gegn Stóra
bróður og Flokknum og hann og
Júlía ákveða því að heimsækja
O’Brien og fallast þar fúslega á að
taka þátt í fyrirhuguðu samsæri.
En þetta var gildra. Áður en
þau vita af, kemur hugsanalög-
reglan á vettvang og handtekur
þau. Pyntingar og heilaþvottur
taka við og það er enginn annar en
O’Brien sjálfur, sem þessum að-
gerðum stjórnar. Hann útskýrir
tilgang þjóðfélagskerfisins fyrir
Smith:
Stóri bróðir gætir þín. — Þessi mynd er úr kvikmynd, sem gerð var eftir sögu
Orwells.
„Flokkurinn sækist eftir völd-
unum einungis sjálfs sín vegna.
Við höfum alls engan áhuga á vel-
ferð annarra, við höfum einungis
áhuga á völdum. Ekki auði, mun-
aði, langlífi eða hamingju, einung-
is völdum, óheftum völdum. Þér
mun brátt skiljast, hvað óheft
völd eru. Við erum ólíkir fámenn-
isstjórnum fyrri alda, því að við
vitum, hvað við erum að gera. All-
ir aðrir, jafnvel þeir, sem líktust
okkur, voru hugleysingjar og
hræsnarar. Nazistarnir þýzku og
kommúnistarnir rússnesku voru
ekki ósvipaðir okkur í aðferðum
sínum, en þeir höfðu aldrei hug-
rekki til að játa tilgang sinn. Þeir
létust hafa tekið völdin gegn vilja
sínum — hafa kannski trúað því
— og aðeins um takmarkaðan
tíma, en á næsta leiti töldu þeir
paradís á jörðu, þar sem menn
mundu verða frjálsir og jafnir.
Við erum ekki þannig. Við vitum,
að enginn hrifsar völdin til þess að
láta þau ganga sér úr greipum aft-
ur. Völd eru ekki leið að takmarki
— þau eru takmark. Maður stofn-
ar ekki einræðisstjórn til að
tryKgja byltingu — maður gerir
byltingu til að setja einræðis-
stjórn á laggirnar. Tilgangur
pyntinga er pyntingar. Tilgangur
valda er völd.“
Svo hart er Smith leikinn, að
hann óskar sér þess, að hann væri
dauður. „Að deyja í hatri til
þeirra, það skyldi verða frelsi
hans.“ En það á ekki eftir að
verða. Smith er breytt með raf-
losti og síðan leystur úr haldi og
látinn fá þægilega vinnu. Við sjá-
um hann síðast í áfengisvímu, þar
sem hann hefur ekki bara sætt sig
við allt, heldur „unnið sigur á
sjálfum sér. Hann elskaði Stóra
bróður."
ORWELL VAR
HÖFUNDARNAFN
Nú, þegar liðin eru 33 ár frá
dauða Orwells, er hann fyrir löngu
orðinn að mest lesna enska rithöf-
undi þessarar aldar. Skáldsögur
hans eins og „1984“ og „Félagi
Napóleon" (Animal Farm) hafa
báðar verið gefnar út á íslenzku,
en eftir hann liggja margar aðrar
skáldsögur og ritgerðir að auki.
George Orwell var hins vegar
ekki skírnarheiti heldur höfund-
arnafn. Hið rétta nafn hans var
Eric Blair. Hann var fæddur á
Indlandi, þar sem faðir hans
starfaði sem embættismaður 1
þágu brezku krúnunnar. Sjálfur
var Eric Blair að mestu alinn upp
í Englandi, þar sem hann gekk á
menntaskóiann í Eton. Sökum
þess að hann hafði ekki efni á því
að ganga í háskóla, hélt hann í
fótspor föður síns og fór til Ind-
lands. í þeim heimshluta dvaldist
hann í fimm ár sem löggæzlumað-
ur, lengst af í Burma.
Þar tók hann til við skriftir og
samdi m.a. tvær af kunnustu rit-
gerðum sinum. Eftir að hann sneri
heim til Englands, tók hann þá
ákvörðun að gera ritstörf að
ævistarfi sínu og tók upp höfund-
arnafnið George Orwell. Hann
hneigðist æ meir til sósíalisma og
samúðar með þeim, sem minna
mega sín í þjóðfélaginu. Þegar
borgarastyrjöldin á Spáni skall á,
hélt hann þangað fullur eldmóðs
og gekk í lið með róttækum lýð-
veldissinnum í Barcelona í barátt-
unni gegn Franco og fasistum
hans.
Eftir að hafa særzt í bardaga,
var Orwell lagður í sjúkrahús, en
á meðan hann dvaldist þar, fékk
hann fréttir af því, að kommúnist-
ar í spönsku stjórninni hefðu gert
brottræka úr flokknum deild þá,
sem hann hafði starfað í. Og ekki
nóg með það. Skyndilega voru
Orwell og félagar hans kallaðir
fasistar af fyrri samherjum og
þeir nefndir „leynimorðingjar
Francos" og öðrum sambærilegum
nöfnum í blöðum kommúnista á
Spáni og annars staðar í Evrópu.
Bitur reynsla Orwells á Spáni
setti mark sitt á persónuleika
hans æ síðan og sú tilfinning, að
hann hefði verið blekktur og svik-
inn, kemur víða fram í verkum
hans. Hann hafði séð hvernig
sannleikanum var umturnað og
hagrætt í þágu málstaðarins og
það sem eftir var lífs síns helgaði
Orwell tíma sínum til þess að
vinna gegn andhverfu sannleik-
ans, í hvaða mynd sem hún birtist.
Hann gagnrýndi ekki bara nazista
og kommúnista, heldur alla þá,
sem reiðubúnir eru til þess að
snúa sannleikanum við „í þágu
málstaðarins".
Er Orwell missti konu sína 1945,
var hann sjálfur langt leiddur af
berklum. Vinsældir skáldsögunn-
ar „Félagi Napóleon“ höfðu hins
vegar að nokkru lyft af honum oki
fátæktarinnar, þannig að síðustu
ár sín gat hann helgað sig síðustu
skáldsögu sinni, sem fékk heitið
„1984“. í þessu skyni settist hann
að á eynni Jura, sem liggur af-
skekkt og veðrasöm fyrir vestan
Skotland. Hann lézt 21. janúar
1950.
(M.S.)
lleímildir: „1984" í þýdingu Hersleins l'álssonar
og Thornlfs Smilhs, Per SpieRel, Time o.fl.