Morgunblaðið - 24.07.1985, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. JtlLÍ 1985
Aðförin að Sements-
verksmiðju ríkisins
Ósæmileg ummæli iðnaðarráðherra
— eftir Daníel
Agústínusson
Miklar umræður fóru fram á
Alþingi 28. maí sl. um frumvarp
iðnaðarráðherra þar sem átti að
breyta Sementsverksmiðju ríkis-
ins á Akranesi í hlutafélag. Eink-
um vöktu athygli stóryrði Sverris
Hermannssonar um stjórn verk-
smiðjunnar fyrr og síðar, ásamt
málefnalegri uppgjöf. Ekki getur
það talist stórmannlegt af ráð-
herra að grípa til slíkra vinnu-
bragða, þegar ósigur hans blasti
við á Alþingi. Ég hef beðið þess í
meira en 6 vikur að ráðherra bæð-
ist afsökunar á nefndum ummæl-
um eða vikapiltur hans í stjórn
verksmiðjunnar tæki það að sér,
eins og ýmislegt annað, en ekkert
hefur gerst.
Ég sætti mig ekki við það að
jafn merkilegt þjóðþrifafyrirtæki
með langa sögu að baki og tengt
mörgum þjóðkunnum mönnum
verði endanlega afgreitt með þeim
hætti sem iðnaðarráðherra hefur
gert. Þótt margir þingmenn í e.d.
hafi flutt ágætar ræður gegn
frumvarpi iðnaðarráðherra efast
ég um að þær hafi komist til skila
á sama hátt og dónaleg ummæli
ráðherra um stjórnir verksmiðj-
unnar frá upphafi. Þau voru vand-
lega skilgreind af fjölmiðlum.
Kaupþing hf.
leggur á ráöin
Upptök þessa máls er að finna í
skýrslu þeirri, sem Kaupþing hf.
gerði eftir úttekt sína á sements-
verksmiðjunni fyrri hluta árs 1984
og lokið var í júlímánuði. Úttekt
þessi var gerð í fuilu samráði við
stjórn SR sem taldi æskilegt að fá
með þeim hætti umsögn óviðkom-
andi aðila um rekstur verksmiðj-
unnar, sem þá hafði staðið í 26 ár.
Hinsvegar kom það stjórn SR
mjög á óvart að Kaupþing hf.
skyldi gera langan kafla um
breytt eignarform verksmiðjunn-
ar. Lýsti stjórnin undrun sinni á
þeim tillögum, sem hún taldi utan
þess verkefnis, sem Kaupþing hf.
ætti að fjalla um. Hér var sjáan-
Iega á ferðinni frjálshyggjutrúboð
ungra sjálfstæðismanna, en ekki
raunhæf tillaga um endurbættan
rekstur verksmiðjunnar. Á þessi
mál hafði aldrei verið minnst við
stjórnina. Hún taldi að um póli-
tískt mál væri að ræða, sem óeðli-
legt væri að blanda saman við
endurskoðun á skipulagi og
starfsháttum verksmiðjunnar.
Nokkrir ungir listamenn í Gallerí
Salnum og listaverk þeirra.
Iðnaðarráðherra hafði einmitt
nokkrum vikum áður lagt fram
frumvarp um SR — samið af for-
manni stjórnarinnar — þar sem
gengið var út frá því að verksmiðj-
an yrði áfram hreint ríkisfyrir-
tæki. Þetta sannar betur en allt
annað að hugmyndin var ný og
hvaðan hún kom.
Vanhugsuð ákvöröun
Þessi snarsnúningur ráðherra á
nokkrum vikum kom því öllum
mjög á óvart og þótti flestum
kunnugum fljótræðislega að mál-
um staðið.
Upptökin eru því frjálshyggju-
trúboð Heimdellinga, sem með
óvæntum og ótrúlegum hætti birt-
ist í skýrslu Kaupþings hf. og kom
það flestum einkennilega fyrir
sjónir. Þetta virtist vera eina at-
riðið í skýrslunni, sem iðnaðar-
ráðherra lætur sig varða og grípur
á lofti. Hann lýsti því yfir strax í
sept. 1984, að hann myndi beita
sér fyrir lagabreytingu um verk-
smiðjuna og gera hana að hlutafé-
lagi. Ekki hafði hann fyrir því að
ræða þetta einu orði við stjórn SR.
Frumvarpið lagt fram —
Forsendur rangar
Frumvarpið var síðan lagt fram
í mars sl. Eini rökstuðningurinn
sem fannst í greinargerðinni, ef
rökstuðning skyldi kalla, er í eftir-
greindri málsgrein:
„Enn er þetta fyrirtæki í uppbygg-
ingu eftir að hafa sUrfaó í rúman
aldarfjórðung. Skuldir þess eru
miklar og Ijóst að æskilegt er að
grynna á þeim og greiða niður
þungbær lán. Ein leið til þess er að
mynda hluUfélag um verksmiðjuna
og selja á almennum markaði hluta-
bréf í henni...“
Málsgrein þessi er tómt bull, því
einmitt núna er fjárhagur verk-
smiðjunnar að komast á traustan
grundvöll, eins og rætt verður síð-
ar. Greinargerðin öll er einstak-
lega fátækleg og ótrúverðug, enda
ekki við öðru að búast.
Frumvarpið var síðan sent til
umsagnar 5 aðila. Af þeim svör-
uðu 4 og voru allir meira og minna
andvígir frumvarpinu. Það hlaut
því ekki meðmæli nokkurs aðila,
sem ástæða þótti að leita til. Munu
það fáheyrð vinnubrögð í þingsög-
unni að keyra mál í gegn, sem
hlýtur slíkar viðtökur. Stjórn SR,
þ.e. 4 af 5 stjórnarmönnum, sendi
mjög ítarlega álitsgjörð og mót-
mælti frumvarpinu eindregið. Al-
veg sérstaklega þeim röksemdum
að verksmiðjunni væri það fjár-
Sýning á
teikningum
í Gallerí
Salnum
SÝNING á teikningum ungra
listamanna var opnuð í Gallerí
Salnum sl. fimmtudagskvöld og
mun hún standa til 7. ágúst nk.
Sýningin verður opin alla daga
frá klukkan 13.00 til 18.00 og til
klukkan 22.00 á fimmtudögum.
Aðgangur er ókeypis.
Gallerí Salurinn er að Vestur-
götu 3 og segir í fréttatilkynningu
að meðlimir hafi skapað fyrirtaks
aðstöðu til sýningarhalds þar.
Gallerí Salurinn hefur nú starfað
í rúma tvo mánuði. Þegar hafa
verið haldnar þrjár myndlistar-
sýningar á staðnum. í fréttatil-
kynningunni segir að „mótífin séu
hitt og þetta eða bara eitthvað
óskilgetið".
hagsleg nauösyn að leita eftir
hlutafé. Þetta lýsti einungis van-
þekkingu þeirra, sem að frum-
varpinu stóðu, á málefnum verk-
smiðjunnar.
Hver er hagur
verksmiöjunnar?
Hagur SR hefur aldrei staðið
betur en nú. Við síðustu áramót
var eigin fjárstaða verksmiðjunn-
ar kr. 229 millj. og langtímaskuld-
ir kr. 153 millj. og höfðu lækkað á
liðnu ári um kr. 24 millj. Skamm-
tímaskuldir voru aðeins 3 millj.
kr. hærri en veltufjármunir verk-
smiðjunnar á sama tíma. Gert er
ráð fyrir að skuldir verksmiðjunn-
ar lækki um kr. 65 millj. á þessu
ári og því næsta. Eftir það ættu
þær að vera komnar í um kr. 90
millj. og því ekki að valda neinum
erfiðleikum í rekstri hennar.
Hagnaður verksmiðjunnar 1984
var kr. 3,3 millj. og afskriftir kr.
65 millj. Þrátt fyrir margvíslegar
endurbætur þurfti verksmiðjan
ekki að taka nein ný lán á árinu
vegna þeirra. Ég sé ekki að stað-
reyndir þær, sem raktar eru hér
að framan, gefi tilefni til þess
barlóms sem fram kemur í grein-
argerðinni.
RáÖherra yfirgefur
falsrökin
Eftir að greinargerð stjórnar
SR lá fyrir hleypur Sverrir Her-
mannsson frá fjármálahliðinni og
hinum „þungbæru lánum". Hann
hefur vafalaust séð í hendi sér að
slíkum rökum var ekki hægt að
veifa lengur. Það hafi veríð fljót-
ræði hans og þeirra skósveina,
sem frumvarpið sömdu, að nota
fjármálin sem helstu rök fyrir
framgangi málsins. Blaðinu var
því snúið við. Upphófst nú mikil
umræða um atvinnulýðræði og
mætti halda að allur þessi mála-
tilbúnaður sé gerður til að bæta
hag starfsmanna verksmiðjunnar
og koma stjórn hennar að sem
mestu í hendur þeirra. í stað þess
að gefast upp og játa á sig fljót-
ræðið og vitleysuna er hlaupið í
nýtt vígi. Ekki tók þá betra við.
Þetta er ekki
atvinnulýöræöi
Ráðherra taldi að með þátttöku
starfsfólks í fyrirtækinu væri
komið á atvinnulýðræði og með
hlutafélagi væru ábyrgð og skyld-
ur stjórnarinnar auknar. Starfs-
mönnum er að sjálfsögöu kunnugt
um það — sem ráðherra læst ekki
vita — að verksmiðjan er í engri
þörf fyrir hlutabréfasölu. Þá er
þeim Ijóst, að 20% eignarhluti í
verksmiðjunni þjónar litlum til-
gangi. Þeir yrðu aldrei annað en
smápeð við hliðina á ríkisvaldinu
og réðu ekki neinu. Ríkisvaldið
gæti hvenær sem væri svipt þá öll-
um arðsmöguleikum, þar sem
ákvörðun um verðlag yrði í hönd-
um stofnana ríkisins og þar hefði
verksmiðjan aðeins tillögurétt.
Verðlagsákvörðunina myndi ríkið
aldrei gefa eftir, því þar eiga svo
margir hagsmuna að gæta. Fyrir
starfsmenn er því eftir litlu að
sækjast.
Þá fara ekki miklar sögur af
ábyrgð þeirra sem stjórna
hlutafélögum og munu þær vera
fjær sínum fyrirtækjum en þing-
kjörnar stjórnir. Helst fara sögur
af stjórnum hlutafélaga í sam-
bandi við gjaldþrot. Þá er farið að
hafa upp á þeim og vita hvað þeir
þekktu til mála. Þetta er alkunn
saga.
Möguleikinn til ávöxtunar á
sparifé í bönkum og ríkisskulda-
bréfum er miklu álitlegri en kaup
á skuldabréfum í SR, þar sem
aldrei er hægt að segja fyrirfram,
Daníel Ágústínusson
Fyrri grein
„Áhlaupinu á SR er
hrundiö. Margir geta
ýmislegt af því lært,
ekki síst Sjálfstæöis-
flokkurinn. ÞjóÖin öll er
reynslunni ríkari. ÞaÖ
er henni mikiö örygg-
ismál aö eiga slíkt fyrir-
tæki, sem veitir
170—180 mönnum at-
vinnu og framleiÖir 120
þús. tonn af sementi,
sem stenst samanburö
viö hvaða sement sem
er um verö og gæöi.“
hver arðurinn verður. Oft kannski
enginn.
Dæmiö frá Bæjarútgerð
Hafnarfjaröar
Hvergi hefur það komið fram að
fólk almennt hafi áhuga fyrir
hlutabréfakaupum né fé aflögu til
þeirra. Tilraunir Hafnarfjarðar-
kaupstaðar með bæjarútgerðina,
sem gera skyldi að almennings-
hlutafélagi runnu alveg út I sand-
inn. Örfáir menn gáfu sig fram
með upphæð, sem engu máli skipti
fyrir reksturinn. Hér var þó ólíku
saman að jafna. Annars vegar að
bjarga einu stærsta fyrirtæki
Hafnarfjarðar frá hruni. Fyrir-
tæki sem oft hefur reynst burðar-
ásinn í atvinnulífi bæjarins og
margir áttu afkomu sína undir.
Hins vegar ríkisfyrirtæki, sem all-
ir vissu að starfaði eftir sem áður.
Söfnun hlutafjár þar var nánast
formsatriði, en ekki af þörf, sem
úrslitum réð fyrir reksturinn.
Lokaoröin í álits-
gerð stjórnar SR
Stjórn SR lauk álitsgerð sinni
til iðnaðarnefndar e.d. Alþingis
með þessum orðum:
„Það er skoðun okkar að ríki.s-
rekstur, sem vel hefur reynst, eigi að
halda velli og hlutafélög séu engan
veginn sjálfsögð rekstrarform — yfir
önnur hafin — þótt vel gæti gefist.
Gróðasjónarmiðin eiga ekki alltaf
rétt á sér. Sementsverksmiðjan er
dæmigert ríkisfyrirtæki — vegna
stærðar sinnar og framleiðslu —
sem öll þjóðin notar í einhverjum
mæli. Hún er jafnframt dæmi um
það að ríkið getur rekið þjóðnýtt
fyrirtæki af myndarskap...
SemenLsverksmiðja ríkisins hefur
á 27 ára starfstíma mætt ýmsum erf-
iðleikum, eins og samdrætti í sölu,
óskynsamlegum verðlagsákvæðum
o.n. Hún hefur sigrast á þeim öllum
og aldrei staðið betur að vígi með
framleiðslu á góðu og ódýru sementi
en einmitt nú. Þannig gegnir hún
mikilvægu hlutverki í þágu allrar
þjóðarinnar. Hún er og á að vera
dýrmæt sameign hennar. Hún var á
sínum tíma byggð fyrir lánsfé en af
bjartsýni og kjarki. Talið er að bygg-
ing slíkrar verksmiðju kosti í dag
1—2 milljarða króna. Svo eru höf-
undar frumvarpsins hugsjúkir yfir
því, að slík verksmiðja skuldi kr. 153
millj. og ákalla peningamenn lands-
ins um hjálp í formi hlutabréfa-
kaupa. Þetta hefði einhverntíma þótt
rislágur málflutningur og Iftt sæm-
andi frjálsbornum mönnum á ofan-
verðri 20. öld.
Umrætt frumvarp er að okkar
dómi alger tímaskekkja. Við mælum
því gegn frumvarpinu og teljum það
ekki aðeins þarflaust heldur og and-
stætt hagsmunum verksmiðjunnar
og framtíðarmöguleikum hennar.“
Þrátt fyrir þessi eindregnu mót-
mæli gegn frumvarpinu lét meiri-
hluti iðnaðarnefndar allt þetta
sem vind um eyru þjóta. Sú spurn-
ing kemur því upp í huga manns
— til hvers er verið að leita álits
aðila — sem best þekkja til mál-
anna? Er það formsatriði og sýnd-
armennska? Nær hefði verið að
geyma málið og ræða það betur,
þegar undirtektir voru neikvæðar
frá þeim fjórum aðilum, sem leit-
að var til og svör gáfu. Hvað rak
svona á eftir málinu, sem hafði
legið fyrir Alþingi í stuttan tíma?
Var það hroki og oflátungsháttur
ráðherra? Spyr sá sem ekki veit.
Svona vinnubrögð eru Alþingi
ekki til sóma.
Hámark ósvífninnar
Þegar kom til 2. umræðu í efri
deild Alþingis þann 28. maí sl.
töldu flestir þingmenn Framsókn-
arflokks og 1 þingmaður Sjálf-
stæðisflokks sig ekki geta fylgt
frumvarpinu, eftir þær undirtekt-
ir, sem það hafði fengið. Fram-
gangur þess var því mjög óviss. Þá
bregður Sverrir Hermannsson á
það ráð að hverfa frá öllum mál-
efnalegum rökum og snýr vörn-
inni upp í ærumeiðandi svívirð-
ingar um stjórnendur verksmiðj-
unnar fyrr og síðar. Orðrétt sagði
ráðherra:
„Stjórnendur eru aldrei kallaðir
til. Þeir eru kosnir daufdumbri
kosningu á fjögurra ára fresti á hinu
háa Alþingi og sitja meðvitundarlitl-
ir í næstu 4 ár.“
Síðar segir hann ennfremur um
verksmiðjuna: „Mikið þjóðþrifafyr-
irtæki, en hryggilega rekið lengst
af.“
Framangreind ummæli ráð-
herra um stjórn í ríkisfyrirtæki,
sem undir hann heyrir — og starf-
að hefur í 27 ár — eru vafalaust
alveg einstök. Ég hef engan fyrir-
fundið, sem man neitt hliðstætt
hjá nokkrum ráðherra áður. Svo
órökstudd og dónaleg eru ummæli
þessi, að þau munu eiga algert met
í sögu Alþingis. Þau eru jafnframt
svívirðing um sjálft Alþingi, sem
kýs þessar „vofur" í stjórn SR
daufdumbri kosningu á 4 ára
fresti. Þar sem ráðherra hefur
ekki dregið ummæli þessi til baka
né beðist afsökunar á þeim eða út-
skýrt þau á nokkurn hátt, finnst
mér kominn tími til að gera þau
að umræðuefni.
Hefði ráðherra takmarkað um-
mæli sín við okkur fjóra í stjórn
SR sem sendu eindregin mótmæli
gegn frumvarpinu, væri hægt að
fyrirgefa honum stóryrðin, en þeir
eru auk mín: Friðjón Þórðarson
alþingismaður, Sigurjón Hannes-
son byggingameistari og Skúli Al-
exandersson alþingismaður. Við
eigum þess kost að svara fyrir
okkur og láta verkin tala í stjórn
SR meðan við eigum þar sæti.
Skúli hefur til dæmis þegar gert
það á Alþingi, þar sem hann á
sæti í efri deild.
í stjórn SR hafa frá upphafi
starfað margir þjóðkunnir menn
— nú bæði lífs og liðnir — sem fá
þennan harða dóm úr stóli ráð-
herra, án þess að fá vörnum við
komið. Af þeim ástæðum eru um-
mæli þessi ósæmileg og vítaverð.
Ég minni á nöfn eftirgreindra
manna — úr öllum flokkum —
sem átt hafa sæti í stjórninni
lengri eða skemmri tíma: Helgi
Þorsteinsson, framkvæmdastjóri
SÍS, Pétur Ottesen, fyrrverandi
alþingismaður, Guðmundur Svein-
björnsson framkvæmdastjóri, Jón
Árnason alþingismaður, Ingi R.
Helgason hrl., nú forstjóri BÍ, og
dr. Sigmundur Guðþjarnarson
prófessor, verðandi rektor Há-
skóla íslands.
Ég starfaði með öllum þessum
mönnum í stjórn SR nema Helga
Þorsteinssyni, sem ég þekkti vel
þess utan. Ég fullyrði að ekki einn
einasti maður, sem eitthvað hefur