Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Síða 101

SÁMSSTAÐIR í ÞJÓRSÁRDAL
103
Heldueldur hafi orðið sama ár, þ. e. 1106, en Annales regii telja
að eldsuppkoma hafi orðið í Heklu 1104 og sandfallsvetur 1105. Texti
Annales regii er að mörgu leyti varhugaverður, t. d. er í honum ein-
hver ruglingur við árið 1104, þar sem sagt er frá mannskaða í ánni
Fvlda. Eina ályktunin sem virðist unnt að draga af upplýsingum
annálanna er að gjóskufallið hafi orðið um vetur. Vetur eru mjög
misjafnlega snjóþungir og er því vitnisburður gjóskulagsins á norð-
vesturlandi ekki afdráttarlaus vísbending um árstíma gossins.
Á tveimur bæjum sem eyðst hafa í Heklugosinu 1104 hefur fundist
mýrarauði innan tófta. Á Þórarinsstöðum á Hrunamannaafrétti var
rauðahrúga varin hellum í einu fjárhúsanna.101 Á Sámsstöðum var
nokkuð mikill mýrarauði í vestanverðum skálanum.102 Það er ljóst
að þetta hefur verið hráefni til járnvinnslu enda fundust greinileg
merki rauðablásturs á báðum þessum eyðibæjum. Mýrarauði er
ákaflega óaðgengilegur á vetrum þegar jörð er freðin. 1 Egils sögu
er þess getið að Skallagrímur hafi stundað rauðablástur á vetrum.103
Má ætla að járnvinnslan hafi verið stunduð á vetrum, en rauðinn
dreginn að á öðrum árstímum þegar pæla mátti mýrar. Heimilt
virðist að álykta að rauðasöfnin á Þórarinsstöðum og Sámsstöðum
bendi til þess að Heklugosið hafi orðið að vetrarlagi.
Hlaðan á Sámsstöðum var lítil miðað við nútíma búskaparhætti.
Tvær aðrar hlöður sem hafa eyðst í Heklugosinu — 1104 hafa verið
rannsakaðar, í Stöng og á Þórarinsstöðum.104 Ekki er ljóst af frá-
sögnunum af þeim rannsóknum hvernig jarðlagaskipan var í hlöðu-
tóftunum eða hvort sjá mátti hvort hey hefði verið í þeim þegar
gjóskan féll.
Gísli Gestsson fullyrðir af óyggjandi ummerkjum að hlaðan í Gröf
í Öræfum hafi verið tóm þegar Öræfajökull kaus.105 Hlöður eru
aðeins fullar af heyi á haustin og fyrri hluta vetrar. Galtómar eru
þær í flestum árum aðeins að áliðnum vetri, á vorin og sumrin. Af
annálum er vitað að Öræfajökull gaus í júní árið 1362 og gengur
því dæmið upp í Gröf.
Það má heita víst að hlaðan á Sámsstöðum hafi verið tóm þegar
gjóskan féll í Heklugosinu mikla. Um það er lagskipting gjóskunnar
101 Kristján Eldjárn (1949), bls. 36—37.
102 ]>ví miður var magn rauðans á Sámsstöðum ekki mælt nákvæmlega.
103 Egils saga (1933), lF III, bls. 78.
104 Roussell (1943 b), bls. 92; Kristján Eldjárn (1949), bls. 31.
105 Gísli Gestsson (1959), bls. 43.