Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Page 109

SÁMSSTADIR f ÞJÓRSÁRDAL
111
höfundi ásamt fleirum sýndar rústir á svokölluðum Bug við Hvítá
undir Bláfelii á Hrunamannaafrétti. Rústirnar voru af bæ og hefur
þar verið rauðablástur. Eitt höfuðeinkenni þessara rústa, sem í raun
voru aðeins fremur ólögulegar grjótdreifar eftir steinaundirstöður
veggja, var hin mikla lengd þeirra. Virtust þar hafa verið a. m. k.
tvö ílöng hús, hugsanlega sambyggð gafl í gafl líkt og fjós og íveru-
hús á Þórarinsstöðum. Það mun mega telja eitt einkenni húsaskipunar
eyðibæjanna á Hrunamannaafrétti að hús hafa þar verið sambyggð.
f Þjórsárdal hafa fjós og íveruhús hins vegar ekki verið sam-
byggð. Þar hefur verið nokkurn spöl að fara milli fjóss og bæjar.
Þarna er því meginmunur í skipulagi húsa í þessum tveimur jafn-
gömlu eyðibyggðum.
I fslendingasögum má sjá að til hafa verið þessir tvenns konar
skipulagshættir húsabygginga á bæjum á 12. og 13. öld. Greinilegt
er t. d. í helgisögunni um Ásólf og gröf hans að fnnra Hólmi, að
fjós og íveruhús eru þar ekki talin sambyggð, því að kirkja virðist
hafa átt að standa á milli.114 Þá eru til frægar lýsingar á launvígum
í Gísla sögu Súrssonar og Droplaugarsonasögu sem hafa að sögusviði
bæi þar sem íveruhús og fjós hafa verið sambyggð.115
Eins og bent hefur verið á eru fornleifarnar í Þjórsárdal og á
Hrunamannaafrétti frá sama tíma. Hinn sterki svipur sem er með
rústunum á hvoru fornminjasvæði um sig endurspeglar samfélags-
tengsl íbúanna. Þó er ógerningur að ráða nokkuð nánar um þessi
tengsl eða muninn á svæðunum af samanburði þessara fornleifa,
a. m. k. af þeim vitnisburði sem til er nú..
Af rituðum heimildum frá 12. og 13. öld má helst ætla að tvenns
konar samfélagsstofnanir komi helst til greina sem einingarband
innan svæða. Er það annars vegar goðorð og hins vegar hreppur,
nerna hvort tveggja sé að einhverju leyti. En margt er óljóst um sam-
band goðorða og hreppa á 12. öld svo að ekki sé minnst á hugsanleg
tengsl þeirra við jarðeignir og jarðeigendur.
Að lokum skal endurtekið það sem brýnast má telja í rannsóknum
minjasvæðisins í Þjórsárdal. Annars vegar þarf að gera sérstaka
skrá með lýsingum á öllum lausafundum úr Þjórsárdal. Hins vegar
þarf að fara fram loftmyndun á dalnum og gera þarf nákvæmt kort
m Landnámabók (1900), bls. 14—15 og 137; Ólafs saga Tryggvasonar en
mesta (1958), bls. 278—279.
115 Gísla saga Súrssonar (1943), lF VI, bls. 53—54.
Droplaugarsona saga (1950), ÍF XI, bls. 169—170.