Dagblaðið Vísir - DV - 05.01.1985, Side 6

34
DV. LAUGARDAGUR 5. JANUAR1985.
Rannséknarmenn f inna valkost með eituriiðanum:
Skordýr kjöftnð niður
Árum saman hafa rannsóknarmenn
leitaö nýrra leiða til þess aö berjast
gegn þeim meindýrum sem árlega
eyðileggja helminginn af uppskeru
jarðarinnar.
Notkun aðskiljanlegustu eiturefna
hefur bjargað miklu en það eru allt of
margar óheppilegar hliðarverkanir
við þessa skeytingarlausu aöferö.
Nýjasti kosturinn er betri. Nú síð-
ustu árin hafa rannsóknarmenn lært
mikið um efnafræöilegt mál skordýra.
Það þýðir að þeir berjast gegn skað-
völdunum með þeirra eigin vopnum.
En baráttan verður samt sem áður
langvarandi og erfið. Það veit enginn
með vissu hve mörg skordýr eru í
heiminum og það er fullvíst að aldrei á
nokkur maöur eftir að komast aö þvi.
í dag hefur verið lýst og gefiö nafn
um þáð bií einni milljón skordýrateg-
unda. Þaö er há tala þegar litiö er til
þess aö þekktar hryggdýrategundir
eru um 20.000. Menn hafa löngum veriö
vissir um að það væri langt frá því að
manntal skordýranna væri skráð. Þar
tii nýlega munu flestir rannsakendur
skordýra hafa viljað giska á að taln-
ing skordýra væri um það bil hálfnuð
og aö rauntala þeirra væri í kringum
2—3 milljónir tegunda. Nýjar rann-
sóknir á bjöllulífinu í regnskógum Pan-
ama benda til aö fjöldinn sé í raun
langtum meiri. Náttúrufræðingurinn
T.I.. Erwin, sem stýrði rannsóknun-
um, taldi að líkast til væru um það bil
30 milljónir skordýra til í heiminum.
Sem stendur er G—7000 nýjum skordýr-
um lýst árlega.
Aðeins fá skordýr valda
okkur skaða — en miklum
Sumir kynnu aö álykta að fremsta
hlutverk skordýra sé að angra okkur.
Raunverulega eru þau mjög fá sem
hafa áhrif á aðstæður okkar. Meðal
hinna mörgu milljóna skordýra sem til
eru eru .einungis is um 1000 tegundir er
stundum koma fram sem það sem við
köllum skaðvaldar. En þau valda á
hinn bóginn miklum skaða. Margir al-
varlegustu sjúkdómar eins og til dæm-
is malaría, svefnsýki, pest og gula
dreifist meö skordýrum og það eru
skordýrin sem ógna hvað mest fæðu-
framleiðslu í heiminum. Barátta gegn
skordýrum er því mikilvægur iiöur í
því að sjá íbúum jarðar fyrir nægum
mat þegar mannf jöldinn vex stöðugt.
Barátta gegn skordýrum hefur í
mörg ár verið samhljóða því að nota
syntetísk eiturefni eins og DDT, lind-
an, malathion og parathion. DDT var
búiö til á fimmta áratugnum og olli
straumhvörfum í baráttunni gegn
skordýrum. Fæðuframleiðslan óx,
malaríu var næstum rutt úr vegi og
bjartsýnin var mikil. Margir töldu
raunverulega að nú væru þeir lausir
viö öll vandamál er fylgdu skordýra-
plágunni í eitt skipti fyrir öll.
En svo einfalt var þaö ekki. Geysi-
legir aölögunarhæfileikar skordýr-
anna standast skordýraeitriö. Meö því
að nota sama eitrið aftur og aftur og
við sömu tegund veröur maður til þess
að gera nýjan stofn sem einmitt hefur
þá eiginleika sem þarf til að standast
eitrið sem sprautað er á hann. I mörg-
um tilvikum voru vandamálin meiri
eftir að sprautað hafði verið um nokk-
urt skeið heldur en áður en úðun var
hafin.
Meöhöndlunin kom einfaldlega of
hart niöur á sníkju- og rándýrum sem
áður höfðu — ósýnilega — gert sitt til
að halda eitrinu í skef jum.
Sérfræðingar eru sannfærðir um að
þaö þýöir ekki aö einblína á notkun eit-
urefna. Rannsóknin á ýmsum boðkerf-
um skordýranna er eitt af nýjum svið-
um sem miklar vonir eru bundnar við.
Við munum aldrei komast að því
hvaö skordýr hugsar eða hvað því
finnst. En síðustu 20 ár hefur mönnum
þrátt fyrir allt tekist að ráöa boð-
skiptatákn þeirra ekki síst hvað snert-
ir lyktartáknmál þeirra. Ef málið er
þekkt er nefnilega alltaf möguleiki á
því að bianda sér inn í samræöumar og
ef til vill rugla þau sem ræða saman.
Einstaklingar af sömu gerð
eiga að geta þekkt hver ann-
an
Mikiivægur hluti innra táknkerfis
skordýranna hefur það að markmiöi
að einstaklingar sem tilheyra sömu
gerð geti fundið og þekkt hver annan,
sérstaklega þegar kven- og karlskor-
dýr þurfa að hittast til að æxlast.
Ef ekki væru óbrigðul boð til að
þekkjast myndu þau eyöa allt of löng-
um tíma í að leita hvert að öðru og í
það að „gera hosur sínar grænar” fyr-
ir alls kyns framandi skordýrum.
Það er til dæmis gamalþekk stað-
reynd að ef maður er með kvenfiðrildi
sein hefur nýverið klakið í þráðarbúri
þá dregur það í mörgum tilvikum að
karlfiðrildi í stórum breiðum. Líffræð-
ingar sumir höfðu óljósar grunsemdir
um að karlfiðrildin þefuðu sig að kven-
fiðrildunum en hvað flesta snerti var
sú skýring þó — þar til fyrir skemmstu
— of brjálæöisleg. Menn vildu heldur
trúa því að þetta væri stórkostleg eðlis-
ávísun karldýrsins. Geysilega sterk
sjón eöa kannski alveg ný tegund
geislunar eöa útvaipsbylgna sem
kæmi karlfiörildi á sporiö.
Það var þýski efanverkfræðingurinn
Butanandt sem fyrst framleiddi og
lýsti boðskipta-duftefni. Hann vann
meö silkifiðrildi. Kvefiðrildi þeirra
geta dregið til sín karlfiörildi úr mikilli
Barkarbjalla fönguð með tilbúinni
lykt. Þegar barkarbjalla finnur tré
til að naga i gefur hún um leið frá
sér lykt sem dregur að heilan her-
skara af barkarbjöllum. Þær hafa
eyðilagt stórar skógarspildur i
Noregi og Sviþjóð þar sem á
mörgum stöðum hafa verið settar
upp gildrur með tilbúnu feromoni
og um 7000 bjöllur veiddar i hverja
gildru. Maurinn er borinn út þegar
það er dauðalykt af honum. Ef
tilbúnu greftrar-feromoni er dreypt
á maur er hann borinn út jafnvel
þó að hann streitist á móti.
fjarlægö. Butenandt taldi að um væri
að ræða kemískt ginniefni sem væri
komið úr afturbúk kvenfiðrildisins.
Hann var ákveðinn í að finna það.
Þaðtókhann20ár.
Frá afturbúknum af um það bil 1/2
milljón af kvenfiðrildum vann hann
12/100 af grammi af efni sem í mjög
litlu magni var jafnaðlaðandi fyrir
karlsilkifiðrildi og hin glæsilegustu
kvenfiðrildi. Efnafræðileg rannsókn
sýndi að þarna var um að ræða tegund
alkóhóls og efnið var kallað bombykol
eftir Bomby sem er latneskt ættarnafn
silkifiðrildanna.
Svona skynja skordýrin
lyktarboðin
Menn hafa komiö sér saman um að
nota tákniö feromon um efnin sem eru
send út af dýrum og á einn eða annan
máta geta haft áhrif á atferli annarra
dýra af sömu gerð sem skyn ja boðin.
Með hjálp syntetísks bombykols
hafa verið löðuö að karlfiðrildi úr tíu
kílómetra fjarlægð. Það svarar til um
þaö bil milljónfáldrar lengdar fiörild-
anna sjálfra.
Til þess að geta skynjað svo veik boð
hlýtur skordýrið að vera búiö mjög
næmum móttökubúnaöi. Lyktarfæri
þess eru á þreifurunum sem standa
eins og tvö loftnet fram fyrir höfuðið.
Ef þau eru lökkuð eöa f jarlægð af karl-
silkifiðrildi verður það „heyrnarlaust”
fyrir laðandi lyk kvenfiðrildisins.
Meðal skordýra sem eru byggö til
þess að geta sent hvert öðru boð um
langa vegu eru þreifaramir byggöir
eins og stór fjaðurlaga iíffæri sem eru
þéttsetin litlum skynhárum.
Þau verka sem sía eða loftfilter og
það hefur verið sýnt fram á að þau
fanga um 80% lyktarmólekúla sem
fara framhjá þeim. Yfirborð skynhár-
anna eru með mörgum litlum götum.
Þar komast lyktarmólekúlin inn og
þaðan áfram í gegnum fínan gang til
yfirborösins á einum þeirra tauga-
þráöa sem snerta hárið. Á yfirboröi
taugaþráðanna hefur feromon móle-
kúliö þau áhrif að breyting veröur í
rafspennuhlutföllum.
Efnafræðileg boð breytast í veik-
straum sem leiðir í gegnum taugina í
miðtaugakerfi skordýrsins. Þar er
boðiö numið og viðeigandi viöbrögð
faraaf stað.
I dæminu um silkifiðrildið segir lykt-
in að kvenfiðrildi, sem vill hafa mök,
sé í nánd. í fyrstu hefur það einungis
þau áhrif aö karlskordýriö snýr sér
þannig að það er með þreifarana í
vindstefnuna.
Ef lyktin verður meiri byrjar fiðrild-
ið að veifa með vængjunum og fara á
loft á meöan það heldur stöðugt stefn-
unni mót vindinum. Á þann hátt nálg-
ast það smám saman kvenfiðrildið.
Þegar þaö er komið að hinu kallandi
kvenfiðrildi sendir karlfiðrildið frá sér
lyktarefni sem hafa áhrif um skamm-
an veg. Það eykur löngun kvenfiðrild-
isins til mökunar. Um leið og karlfiðr-
ildið er komið á áfangastað hefur það
mökun.
Þegar mökun er lokiö hættir kven-
fiðrildið aö gefa frá sér löðunarlykt
sína.
Raunar sendir það nú frá sér andlöð-
unarlykt sem sýnir karlf iðrildinu aö nú
sé þaö ekki tilbúið til mökunar lengur
og ekki sé eyðandi meiri tíma í það.
Karlskordýr líta ekki við
lyktariausum kvenskordýr-
um
Lyktarmálið getur sem sé verið
ákaflega háþróað en ef ákveðin boð
hafa verið gefin eru þau tekin sem
skipun. Þaö getur undir ákveönum
kringumstæðum haft það í för með sér
að skordýr haga sér á fáránlegan
máta. Ef lyktaruppspretta sem karl-
fiðrildið kemur að er frauðgúmmí með
einungis nokkrum dropum af löðunar-
efni á reynir fiðrildið að hafa mök viö
gúmmíið eins og það væri raunveru-
legt fiðrildi. Ef við hliðina er raunveru-
legt kvenfiörildi sem ekki gefur frá sér
neina lykt þá velur karlinn samt sem
áöur að varpa allri ást sinni á frauð-
gúmmípjötluna.
Maurar fylgja í mörgum tilvikum
einnig lyktarboðum. Jafnvel þó að ali-
ar aöstæður sýni aö þeir beri sig rangt
að. Dauði er algengur í stóru maura-
búi. Dauði maurinn er fyrsta sólar-
hringinn tekinn sem lifandi væri. Þaö
að hann bregst ekki á nokkum hátt við
öörum segir félögum hans greinilega
ekki neitt.
Eftir nokkra stund fer hann að lykta.
Meðal annars af mismunandi fitusýr-
um sem myndast við upphaf rotnunar.
Það eru boð til annarra maura og þeir
bera hinn dauða út fyrir og setja hann
á öskuhauga samfélagsins. Þau lyktar-
efni sem maurarnir bregðast við hafa
verið kölluð greftrunarferomon. Ef ör-
litlu af greftrunarferomoni er dreypt á
lifandi maur er hann strax skoðaður
sem dauöur og borinn út á öskuhauga
þrátt fyrir að hann streitist á móti og á
alla lund sýni aö hann er lifandi. Um
leiö og búið er að henda honum mun
hinn „lifandi dauði” rjúka af stað og
fara í legiö sitt foma. Það leiðir ein-
ungis til þess aö hann er borinn út aft-
ur. Þetta endurtekur sig hvaö eftir
annað allt þar til hann lyktar ekki leng-