Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1980, Side 11

Svo ei drauga heyrist hark
hér í bæjargöngum:
Læt ég krossins Ijósa mark
loka dyrum þröngum.
Þessi vísa er eftir Jóhann Örn Jónsson
frá Steðja á Þelamörk; hann var lengi í
Neðra-Lýtingsstaðakoti — á næsta bæ
viö mig. Nú heitir sá bær Árnes; enginn
vill búa í koti og ræður því minnimáttar-
kennd.“
„Er ofmælt sem stundum hefur veriö
haldið fram, að fyrr á öldinni hafi annar
hver maður veriö hagmæltur á þessum
slóðum?"
„Þaö er kannski nokkuð hressilega
orðað. Mér finnst þó, að miklu fleiri
hagyrðingar hafi veriö á stjái, þegar ég
var að alast upp. /Eði margir menn höfðu
það fyrir daglega iðkun að kasta fram
stökum. Sumir gátu það aftur á móti ekki
og ég var þeirra á meöal; drottinn er nú
einu sinni svona mislyndur."
„Orö hefur farið af Skagfirðingum
sem kvenna- og hestamönnum, saman-
ber vísuna: Skagfirzkt blóö er í þeim
öllum / sem elska fljóö og drekka vín.“
„Já, þessi vísa var alltaf sungin viö
Stafnsrétt og rétt er það, aö sumir
Skagfirðingar trúa þessu. En ég er ekki
viss um að sú trú sé byggö á haldgóðum
grunni og ég er hreint ekki viss um að
Skagfirðingar hafi almennt verið léttlynd-
ari en aðrir, þótt því hafi stundum veriö
haldiö fram. En þeir hafa verið gestrisn-
ir.“
„Og ortu níðvísur þegar svo bar
undir til þess að ná sér niðri á
náunganum og hefna harma sinna?“
„Menn voru að senda hver öörum
skeyti í ferskeytlum, sem oft gátu verið
meinlegar, en ekki man ég til þess að
yrðu bein illindi útaf slíku. En vísur uröu til
af stórum og smáum tilefnum og stund-
um fólst í vísunni orðsending, sem var
miklu áhrifameiri en sendibréf heföi
orðið. Einn af bændum í Lýtingsstaöa-
hreppi átti krónu hjá öðrum bónda og
gekk illa að innheimta skuldina. Þá kom
skuldareigandinn þessari vísu á kreik:
Ýmsa beygir aura þrá
af sem hlýt ég skaða.
Ekki kemur krónan frá
kengnum Þorljótsstaða.
Menn tjáðu skoðanir sínar í vísum og
gátu bæöi komiö góðu og illu til leiöar.
Eitt sinn veiktist bóndi, sem bjó við
þunga ómegð. Óhjákvæmilegt var að
flytja hann á sjúkrahús út á Krók og einn
úr hreppsnefndinni haföi tröllatrú á
hverskonar nýrri tækni, — þar á meðal
hestvögnum, sem þá voru ný tæki. Aftur
á móti vantaði vegi. í staö þess að Yiota
gamla aöferö og flytja sjúklinginn á
kviktrjám, réði sá framfarasinnaöi því, aö
maðurinn var lagöur á hestvagn, en
næstum yfir algera vegleysu aö fara.
Fyrsta daginn komust þeir tæplega hálfa
ieiö og gistu þar. Um nóttina dó sjúkling-
urinn. Sveitungi þeirra orti þá:
Þá hreppsómögum ei heilsast vel,
herra Tómasi er ekki um sel.
Hann keyrir þá með kerru af stað,
kvillarnir batna til fulls við það.
Reyndar var vísan aö því leyti villandi,
að maðurinn sem lézt, var alls ekki
hreppsómagi, en haföi barizt við mikla
fátækt. Þorsteinn Magnússon í Gilhaga,
faðir Indriða G., fór með þrjár eftirmæla-
vísur viö jarðarförina og vísurnar höfðu
áreiöanlega þau áhrif, að börnin voru öll
tekin í fóstur á góðum bæjum. Reyndar
man ég alls ekki til þess að börnum væri
ráöstafaö sem niðursetningum, ef for-
eldrarnir féllu frá. Aftur á móti var gamalt
fólk á bæjum, sem taldist til niðursetn-
inga; þar á meðal Símon Dalaskáld. Hann
var á ýmsum bæjum; síðast í Bjarna-
staðahlíö. Hann dó þar og var jarðaöur í
Goðdölum. En gröf hans týndist. Símon
orti tll síðasta dags og rétt fyrir andlátið
orti hann tvær vísur og presturinn fór
meö aöra viö útförina, enda var þaö
falleg vísa, ákall til guðs.“
„Finnst þér að Bólu-Hjálmar hafi
skapaö níðvísunni hefö í Skagafirði?“
„Eg skal nú ekki segja um þaö. En
skammarvísur og níðvísur þóttu krass-
andi og eins var ferskeytlunni brugðiö
fyrir sig, ef eitthvað spaugilegt átti sér
stað. Magnaöastar skamma- og níðvísur
orti Sveinn frá Elivogum, sem var víst
ekki á móti skapi aö láta bera sig saman
við Bólu-Hjálmar. En Sveinn orti líka
annarskonar vísur, eins og til dæmis
þessa:
Lífs mér óar ölduskrið
er það nógur vandi
aö þurfa að róa og þreyta viö
þorska á sjó og landi.
Og ekki er það lítil heimspeki, sem
rúmast í henni þessari:
Ef af manni ber óg blak
brosir enginn kjaftur,
en ef í grannans bít ég bak
í bollann fæ ég aftur.
Sveinn átti í útistöðum við suma
samtíðarmenn sína og bjó viö fátækt
lengst af og heilsuleysi síðustu árin. Vísur
hans voru yfirleitt vel ortar og svo gott aö
læra þær, að margar urðu fleygar. Nú
hefur hagyrðingum fækkað af einhverjum
ástæðum, en þó eru alltaf til menn, sem
kasta fram stökum annað veifið.
„Þú hefur tekið við búi af föður
þínum?“
„Já, hann fékk slag 55 ára gamall, en
lifði í 22 ár eftir þaö, mállaus og máttlaus
á honum hægri hendin. En hann gat
dundað við ýmislegt smálegt, þar á
meðal garðrækt, meö annarri hendi. Ég
tók við búi 1932; það var í svörtustu
kreppunni, en aldrei tókst mér aö græöa
á búskap, enda er hvorki gróðahyggja í
minni ætt né hæfileiki til að safna fé.
Meðal forfeðra minna er mikið um
kotbændur, — þá skorti féhyggju og
sama var að segja um mig.“
„Þú mundir kannski róa á önnur miö,
ef þú værir ungur núna?“
„Búskapur er nú að minni hyggju
einhver skemmtilegasti atvinnuvegur,
sem kostur er á, — ætli ég legði ekki eftir
sem áður stund á hann, ef ég gæti. Þó
hefur í mínum huga alltaf hvílt einn
dimmur skuggi yfir þessum atvinnuvegi:
Skepnudrápið, sem óhjákvæmilega fylgir.
Ég hætti hreinlega að hugsa á haustin,
þegar ég tók sláturlömbin frá. Líka fylgdi
búskapnum, aö ég varð aö skjóta
skepnur heima viö og það átti mjög illa
við mig. Líklega hefði ég unað betur sem
kornræktarbóndi; ég haföi ánægju af allri
ræktun, — og sauðburöurinn þótti mér
skemmtilegasta hliðin á búskapnum; þaö
var framrás lífsins.
Góöir búmenn hugsa öðruvísi en
búskussar. En þaö er nú ekki alveg rétt,
að forfeðrum mínum hafi öllum búnast
illa. Einn var aö minnsta kosti kallaður
ríkur; það var séra Sveinn Pálsson í
Goðdölum. Hann orti bænavísu og fór
með hana af stólnum:
Ó, drottinn, miskunna þú aumum lýð,
einkum á Hofi og Bjarnastaðahlíð,
Bakkakoti og Bústöðum,
Rauðagerði og Ánastöðum —
komdu seinast aö Sveinsstöðum.
„Eru Sveinsstaöir góð jörð?“
„Við skulum segja að hún sé svona í
meðallagi. Mikið graslendi er þar og áður
fyrr þóttu slægjur góðar og hægt var aö
stóla á beit. Nú eru Sveinsstaöir í eyöi og
kemur þar til minn aumingjaskapur að
fylgjast ekki með tímanum og byggja
upp. Útihús eru léleg, en íbúöarhúsið,
sem byggt var 1948, er allgott."
„Varstu skepnumaður?“
„Skepnumaður? Segiö þið þaö fyrir
sunnan?“
„Já, það er sá, sem hefur yndi af
skepnum, en hugsar ekki fyrst og
fremst um afuröirnar af þeim.“
„Eftir þeirri skilgreiningu hef ég víst
ekki verið skepnumaður."
„En fjárglöggur?"
„Alls ekki. Eg þekkti aldrei. kollóttu
ærnar mínar, þótt ég hirti þær og sæi
daglega."
„Þú hefur bara litið á þær sem
framleiðslutæki."
„Ekki beint. Ég fann tii með þeim, — til
dæmis í vondum veðrum."
„Einhverntíma sagðir þú mér, að þú
stefndir að því að deyja ríkur.“ .
„Sagði ég það? Kannski á ég fyrir svo
sem einu horni af herbergi, svo ég verð
bæði að lifa lengi og herða róðurinn, ef
það á að takast. Það er verst, að maður
verður ekki einu sinni ríkur af því að
skrifa greinar í blöðin."
„Það er víst einhver lakasti gróðaveg-
ur sem hugsast getur. Hvenær fórst þú
að skrifa í blöð?“
„Ætli frumraunin hafi ekki verið 1944,
— greinarkorn um félag framsóknar-
manna þarna í sveitinni og birtist aö
sjálfsögðu í Tímanum. Síðan hef ég oft
stungiö niður penna og fengiö inni í
Lesbókinni og víðar. Núna er ég að taka
saman greinarkorn um slys, sem varð í
Drangey á dögunum. En það er ekki von
að árangurinn sé markverður, þegar litið
er til undirbúningsins. í barnaskóla gat ég
aldrei reiknað og þótti skrifa vonda
rithönd. Annars gekk mér vel og tók
fullnaðarpróf með hárri einkunn.
Síöar lærði ég eitthvað í ensku,
dönsku, þýzku og íslenzkri málfræði hjá
séra Tryggva á Mælifelli. Án þess væri ég
ugglaust ekki sendibréfsfær. En þetta var
ekki formlegur skóli; ég hirti fé hjá séra
Tryggva jafnframt náminu og ekki tók ég
neitt próf. Tryggvi þótti góöur kennari og
að jafnaði voru tveir eöa þrír nemendur
hjá henum á hverjum vetri. Hann var
kvæntur Önnu Thorarensen frá Kirkjubæ,
systur Egils í Sigtúnum. Hjá þeim var
mannmargt. menningarheimili og mikið
sungið."
„Hvernig lízt þér á nútíma Ijóðagerð?"
„Fyrst þegar þessi órímuðu Ijóð fóru að
sjást, þótti mér þau dálítiö undarleg og
hef alltaf talið, aö þessi aöferð væri mest
í hag litlum skáldum. Rímgáfa er ekki
öllum gefin. En það getur rúmast mikil
speki í órímuðu Ijóði og ég hef lesið mörg
slík, sem mér líkar vel og þykir mikið til
um. Það er nefnilega hægt að vera gott
skáld án þess að hafa rímgáfu, — og eins
kann það að reynast tómt rugl, sem vel er
rímað."
„Hverskonar bækur lestu?“
„Ég er hættur að lesa skáldsögur eins
og ég gerði áður fyrr á árunum, en les nú
frekar þjóölegan fróðleik og ævisögur. Af
því sem ég hef fengið smjörþef af uppá
síðkastið, þykir mér skara framúr' bók
Jóns frá Garðsvík, sem búinn er að vera
nokkuð lengi á Akureyri, en bjó áður á
Svalbarðsströndinni. Fyrir kemur aö vísu,
að ég lesi skáldsögur; helzt þá eftir
Halldór Laxness og ég hef lesið ailar
bækur Indriða og Guðmundar Halldórs-
sonar frá Bergsstöðum, sem er einn af
meiri háttar höfundum í Skagafirði. Ég
sótti Ijósmóðurina, þegar Indriði fæddist
og þekkti hann sem barn og öllu meira þó
síðar, þegar hann var mjólkurbílstjóri í
sveitinni. Þegar Indriði var um tvítugt,
skrifaði hann leikrit, sem upp var fært í
sveitinni, en mæltist misjafnlega fyrir,
enda voru hreppsnefndarmenn teknir
fyrir í leiknum og hermt eftir þeim. Strax
þegar Indriöi fór aö skrifa, þóttist ég sjá,
að eitthvaö byggi í honum. En það er
ekkert einsdæmi að mönnum gengur oft
illa aö verða spámenn í sínu fööurlandi."
„Og nú ert þú fluttur á Krókinn.
Kanntu vel við þig þar?“
„Nokkuð svo. Þar er dugandi fólk, sem
leggur mikið á sig í þeirri viöleitni aö
koma yfir sig húsi. En þetta er samt
töluvert ólíkt fólk og þeir eldri Skagfirö-
ingar, sem mér hafa veriö samtíða. Ég hef
nú fjögur ár um sjötugt og er vel hraustur.
Á Króknum er læknamiðstöð og ekki alls
fyrir iöngu voru allir frá 30 til 60 ára
aldurs boðaðir í hjartarannsókn; þaö
framtak kostar gjafasjóöur Guðrúnar
Sveinsdóttur frá Bjarnastaöahlíö. Ég var
orðinn of gamall til þess að lenda innan
rammans, — hvaöa máli skiptir líka
hvernig hjartað gengur í nærri hálfátt-
ræöum karli. Ég fór nú samt á eigin
spýtur og bað um rannsókn, enda þarf ég
aö hafa hjartað í lagi, ef ég á að veröa
langlífur og deyja ríkur. Nú, ég fékk
úrskurðað, að hjartað mundi endast til
aldamóta, en meiri óvissa meö heilasell-
urnar og Friðrik héraðslæknir vinur minn
byggði það á því, hvað ég væri búinn að
skrifa mikla vitleysu í blöðin uppá
siðkastið." Gísli Sigurðsson