Tíminn - 30.08.1968, Blaðsíða 7

PÖSTUDAGUR 30. ágúst 1968.
TÍMINN
7
Mótmæli eru haldlítil, ef menn
gera sér ekki grein fyrir orsðkum
Islenzifca nafnið bans er Kári
Valsson. Hann tók sér það sjálf-
ur, þegar hann gerðist íslenzkur
ríkisborgari árið 1952.
— Það er sjaldgiæft, að menn
gefi sjálfum sér nafn, og enn
sjaMgaífara að þeir gefi föður
sínum nafn, segir hann.
— En ég er mjög ánægður með
nöfnin, sem ég vaidi okkur, og
ég hefði sjálfsagt S'kipt um nafn,
þótt ég hefði ekki verið skyldað-
ur til, því að tékfcneska nafnið
mitt, Vorovka har nær enginn
fslendingur fram rétt.
Hann segist vera Tékki í aliar
mögulegar ættir, og það má
reyndar sjá á svipmióti hans, en
íslenzk tunga leikur svo í munni
hans, að manni fínnst undrum
sæta, að hún sé ekki hams eigin-
lega móðurmál.
Eftir áratuga dvöl htíHtóidis,
verkstjþrastörf, prestssbap, og
kennslu er hann orðinn fslending
ur í háttum og hugsunarhætti, en
að sjálfsögðu er fósturjörðm hon
um mjög hu’gstæð, ekki sizt
núna, eftir að hinir váilegu at-
burðir gerðust þar, ag beéndu
, þangað allra augum. .
— En það er 'nú farið dj@#B*ta
dáKtið til, fínnst þér það ekki?
i spyr ég, þegar við hBfarm tekið
tSI sa.man. ,
— Ja ,það þirtir ajg&jmr ekki,
gegir Kári. % veit ekki hvort
1 það verður bjart í Tékkóslóvakíu,
þegar rifcdroðun verður komið á
aftnr og hensetan bætist ofan á
á®t. En náttúrlega er maður bjart
synrti mðua, en þegar ósköpin
gemga yfrr á miðvibudaginn. Ann
ars hafa fréttrrnar verið það óljós
ar eunþá, að maður getur ekki
alveg gert sér grein fyrir stað-
reyndum. Það sannast ekki sizt
hérna að fréttirnar eru stundum
g-efnar út til að lokka fram sann
leikann, en efcki til að segja hann.
Nokkurs konar gerningaveður.
— Til að byrja með, Kári, væri
fróðlegt að vita, hvenær þú komst,
fyrst hingað til lands, og hvað
olli því, að þú settist hér að?
— Ég kom hingað fyrst árið
1933, og síðan við og við, þangað
til ég festi hér rætur. Þetta var
ein-s og' nokkurs konar gerninga-
veður. Ég fann á mér frá því
fyrsta, að það ætti fyrir mér að
liggja að setjast hér að, og ég
hef unað þeim forlögum ágæt-
lega.
fsland heillaði mig alltaf, senni-
lega mest vegna þess, hve lítið
Tékkar vissu almennt um landið.
G-ama!! samanívurðarmáífræðingur
kenndi forníslenzku fjórða hvert
ár við háskóla í Prag, og hjá
honum nam ég svolítið í málinu,
svo að ég gát bjargað mér nokk-
urn veginn, þegar ég kom hing-
að. Fyrst í stað var ég verkstjóri
á hjólbarðaverkstæði, en síðan
innritaðist ég í guðfræðideild Há
skélans og. tók þaðan embættis-
próf árið 1954. Frá 1954—60 var
ég prestur á Hrafnseyri, en þá
fór ég í Kennara.skóilann og gerð-
ist síðan skólastióri á Strönd á
Rangárvöllum. En siðan ték ég
afiur við prestskap og hef nú um
tveagja ára ^keið verið prestur
i Hrísey.
- - Svo «ið það má. segja. að
oú hafir lagt gjön*a hönd á hargt
'tórleindis?
— Það má ef til vill orða það
svo, en annars hef ég meiri áhuga
á að ræða um Tékkóslóvakíu, en
Rætt við séra Kára VaEsson, sem er Tékki og
hét áður Vorovka, um atburðina í TékkósEóvakíu
rekja ævisögu mína. Ég hef ekki
komið þangað síðan 1938, þegar
Súdetahéruðin voru efst á dag-
skrá, en ég hef haft bréfasam-
band við fjölskyidu mína í Prag
og fyilgzt þannig með þróun mála
í ættlandi mínu.
í stöðugri óvissu.
— En brófasambandið fyrstu
árin eftir valdarón kommúnista,
var harla bágborið, — heidur
hann áifram, — og fyrstu 10 árin
voru þær upplýsingar, sem maður
féfck oft, ærið óljósar, því að
fólk þorði ekki að skýra frá öll-
um má'lavöxtum af ótta við rit-
skoðun. Á pósthúsunum var sér-
stakur gluiggi, þar sem á stóð:
Bróf til útlanda. Þangað varð
fólk að fara með bréf sín opin,
sýna skilríki og gera grein fyrir
hverjum bréfið var sent og hvers
vegna. Þá var aðgætt, hvort pen-
ingar væru í brófinu eða eitthvað
grunsamilegt, en oftast lokuðu
póstþjónarnir því að sendandan-
um ásjáandi, án þess að kynna
sér efni þess. Hins vegar gat allt
brunnið við, að þeir gerðu það,
og þá var eins igott að hafa hrein
an skjöld og sfcrifa ekkert það.
sem kalla mátti gagnrýni á vald-
hafa og ástandið í landinu al-
mennt. Upplýsingar þær, sem
maður fékk voru því oft og tíð-
um næsta óljósar, en maður vand
ist því að geta í eyðurnar og
lesa á milli línanna. Bréfin voru
oft mjög lengi á leiðinni og stumd
um komu þau aldrei fram. Maður
var í stöðugri óvissu og uggandi
um ættingja og vini, einkum af
því að í þeim hópi voru margir.
sem ekki töldust alveg rétttrúað
ir. Ég hugsa, að fólk á Vestur-
löndum geti ekki gert sér í hug-
arlund, hvernig þetta ástand var
og verður aftur eftir öllum sóilar
merkjum að dæma.
Dósent við þaktjörgun.
— Urðu ættingjar þínir fyrir
einhverju aðkasti sökum afstöðu
sinnar?
— J'á, ekki get ég neitað því.
Sennilega telst það ekki stórvægi
legt, miðað við það. sem margir
hafa þurft að þola fyrir skoðanir
sínar. Mágur minn, gagnmenntað
ur dósent í frönskum bókmennt-
um við háskólann í Prag, var ekki
álitinn nægilega rauður og varð
að láta af embætti. Honum gafst
kostur á að fara út á iand og
kenna við gagnfræðaskóla, en
bað vildi hann ekki. því að þá
hefði húsið haus í Prag verið
tekið eignarnámi. Eina starfið.
sem hann gat fengið í höfuðhors-
inni var þaktjörgun. 02 það var
hanm að gera sér að góðu til að
geta séð fjölskyldu sinni farborða.
Síðar fékk hann þó kennslustarf
við verzlunarskóla Skólastjórar
voru ekki valdir eftir menntun
og hæfni. heldur eftir flokks-
skírteinum og það fór ekki að-
eins eftir einkunnúm. hvort nem
endurnir ..náðu nrófum eða féllu“
heldur ekki síður eftir stjórn-
málaiegri afstöðu foreldra heirra.
Kennarar þurftu stöðugt að vera
á varðbergi. ellegar gat ko,m-,
ið upp sá kvittur. að þeir
væru með undirróðursstarfsemi
og þjóðfélaginu hættulegir. Stund
um er verið að hampa því, að
fræðslumál í austantjaldsi/öndun
um séu í mjög góðu lagi, en ég
get ekki ímyndað mér að það sé
rétt, þegar það er talið aukaatriði
hvoi-t skólastjórar og kennarar
hafi næga menntun og vit á skóla
málum, og greindir nemendur eru
firrtir möguleikum til framhalds
náms sökum þess að foreldrar
þeirra eru ekki taldir fullkomlega
rétttrúaðir.
Novotny ekki svo slæmur. ,
— Heldurðu ekki að þetta hafi
inn aftur og verður að brennandi
báli, sem breiðir sig út um allt.
Það var í raun réttri Novotny, sem
kveikti fyrsta neistann, og eftir
valdatöku Dubceks varð hann að
eldi, sem tók að loga svo glatt, að
meistararnir í Kreml óttuðust að
hann breiddi sig út um öll hin
ófrjálsu lönd og afréðu að kæfa
hann.
Ekki út í hött.
— Það er ekki út í hött, að vald
hafar í austantjaldslöndunum hafa
bannað fólki fei'ðalög til vest-
rænna ríkja, og önnur samskipti
farið að lagast eitthvað fyrir valda
töku Dubceks?
— Jú, mér hefur skilizt það
á fjölskyldu minni, að allt frá því
að Novotny tók við völdum hafi
fræðslumál sem önnur mál verið
að færast í frjálsara horf. Ég
vil leggja ríka áherzlu á þetta,
því að Novotny er yfirleitt kennt
um allt illt í Tékkóslóvakíu. No
votny er vissulega harður og
kaldrifjaður línukommúnisti, miðað
við Dubcek, en samanborið við
fyrirrennara sína var hann á marg
an hátt frjálslyndur. Víst er um
það að á valdatímum hans risu
frelsiSöldurnar fyrst, en það hefði
ekki orðið, hefði hann verið eins
harður í horn að taka og''margir
vilja vera láta. Sannleikurinn er
nefniiega sá, að fólk reýnir að
kæfa niður hvern frelsisneista, sem
gerir ‘vart við sig, meðan það býr
við ofbeldi og þvinganir, en um
leið og slakað er á, kviknar neist
við þau, heldur Kári áfram. —
Þeir gera sér grein fyrir pví, að
þjóðskipulagið stendur svp valt,
að því verður kollvarpað, er fólkið
fær nasasjón af lífinu í hinum
frjálsa heimi.
Fyrir mörgum árum bauð ég
systursyni mínum hingað til lands,
en mér tókst ekki að fá leyfi tékkn
eskra stjórnyalda til að fá hann
hingað upp. Ég gerði ítrekaðar til
raunir, en allt kom fyrir ekki. Við
gerðum mikið grín að þessu hér
hbima, og sögðum sem svo, að
hornst'einar tékkneska þjóðskipu-
lagsins gætu ekki verið traustir,
ef það þyldi ekki að 10 ára gam
all drengur kynntist siðum og
háttum vestrænna þ’jóða. En sem
ég segi, þetta var ekki út í blálnn.
Þegar vesturglugginn var opnaður
í hálfa gátt kómst allt í uppnám.
Það var ,á tímum Novotnys, sem
ferðalög til Vesturlanda hófust, og
frelsisbálið var afleiðing af þeim.
Ég ætla ekki að tala um það núna,
heldur ætla ég að segja þér dálítið
frá tilraunum mínum við að fá
hann frænda minn í heimsókn.
Þegar ég sá, að ég gat ekkert gert,
bað ég einn góðkunningja minn,
sem var vel séður hjá Tékkum,
að bjóða honum í sínu nafni, méfi
því auðvitað, að hann þyrfti ekkert
að skipta sér af honum, þegar hann
væri hingað kominn. Þetta kvaðst
hann ekki getg gert vegna þess i
að þeir í tékkneska sendiráðinu
hefðu illan bifur á nafninu mínu.
En mér er spurn. Af hvaða ástæðu
höfðu Tékkar horn í síðu minni.
Ég hafði aldrei látið opinberlega
í ljósi fjandskap minn á tékknesk
um stjórnvöldum, og hvernig vissi
tékkneska stj.órnarráðið hug minn?
Hver gaf þeim þessar upplýsing
ar?
— Er það ekki alkunna, að sendi
ráðin reyna með ráðum og dáð að
afla sér upplýsingar um fólk, eklá
sízt frá þeim löndum, sem þau eru
fulltrúar fyrir? Ég held að það sé
ekkert launungarmál t. d. að
bandaríska sendiráðið gerir þetta.
— Satt er það, en hins vegar
hefðu grunsamlegar upplýsingar
um mig geta haft mjög afdrifarík
! ar afleiðingar fyrir fjölskyldu
mína í Tékkóslóvakíu, en ég held
ekki, að bandarísk yfirvöld klekki
á ættingum þeirra manna, sem
dveljast erlendis og eru í and
stöðu við þau. Sem betur fór
var fólkinu mínu þó ekkert gert,
en það hefði getað farið á annan
veg.
Kommúnismi án ofbeldiis.
Síðustu árin hef ég fengið nokkr
ar heimsóknir frá Tékkóslóvakíu
og bréfasambandið hefur batnað
mjög. Eins og allir aðrir Tékkar
hefur fólkið mitt fagnað mjög öll
um tilslökunum og auiknu frjáls-
ræði. Maður var orðinn mjög von
góður, og ég held að allur heim
urinn hafi fylgzt með þróun mála
i Tékkóslóvakíu með eftirvæntingu
Tilraun valdhafanna var svo merki
leg, og ef hún .hefði tekizt vel,
hefði það getað haft mjög heilla
vænlegar afleiðingar fyrir önnur
austantjaldslönd, eða það vonuðu
þeir bjartsýnú.
— Teiur þú, að þessi lýðræðis
legi sósíalismi, sem var að þróast
þarna í Tékkóslóvakíu hefði get
að falið í sér framtíðarlausn, ekki
einasta fyrir austantjaldslöndin,
heldur og fyrir allan heiminn?
— Ég held, að hann hefði get
að haft góðar afleiðingar fyrir all
an heiminn, ef tilraunin hefði tek
izt. Við höfum enn ekki þekkt
kommúnisma án ofbeldis og þving
ana, og það væri mjög athyglisvert
ef hann gæti þróazt án þess. Á
hinn bóginn er ég andvígur ein-
ræðisstjórn eins flokks, og ég
var svo bjartsýnn að vona, að
Dubsek leyfði að k*mið yrði á
fót andstöðuflokki, en það verður ■
sennilega ekki í bráð, eins og mál
um er nú komið.
— Ilvernig hefur þér virzt hag
ur tékknesku þjóðarinnar undan
farin ár?
— Fólkið hefur haft nóg til
hnífs og skeiðar en vöruúrval hef
ur verið mjög lítið Um tíma var
hægt að fá eina tegund efnis i
verzlunum. Það var doppótt, en
reyndar til í ýmsum litum. Allur
munaðarvarningur hefur verið 6-
heyrilega dýr, og verð á kafft
tei og kakói hefur verið upp t»r
öllu valdi. Atvimna hefur veriS
næg, en margir orðið að láta ser
lynda störf, sem þeim hefur verir
þvert um geð að stunda. Lífskjö*
eru yfirleitt jöfn, en vestrænu
fólki mundi sjátfsagt þykja þau
lítt boðleg.
Á skal að ósi stcmma.
— Eftir ekki
— Er ekki eitthvað sérstakt,
sem þú vildir segja, áður en við
liúkum þéssu spjalli? ‘
— Mig langar til að koma með
dálitla samlíkingu, vegna þessara
Framhald á bls 15