Morgunblaðið - 27.09.2002, Blaðsíða 26

MENNTUN
26 FÖSTUDAGUR 27. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
26. sept.- 3.okt.: „YKKAR ÆFING - ALLRA ÖRYGGI“
Sjómenn! Kynnið ykkur í dag öryggismálin um borð!
Á morgun er Öryggisdagur sjómanna haldinn á miðbakka í Reykjavíkurhöfn. Dagskrá hefst kl. 13.00.
HINN 19. september sl.var haldin ráðstefna áHótel Loftleiðum umlýðræði í daglegu skóla-
starfi á Norðurlöndum. Yfirskrift
ráðstefnunnar var „Lýðræði í skóla-
starfi. Gildismat í málefnum barna
og ungmenna á Norðurlöndum“.
Ráðstefnan var ein af fimm í röð ráð-
stefna sem Norræna ráðherranefnd-
in efndi til á Norðurlöndum í tilefni
af 50 ára afmæli Norðurlandaráðs á
tímabilinu 28. ágúst til 19. september
2002.
Verðmæt gildi
Í kynningu Norrænu ráðherra-
nefndarinnar á ráðstefnunni segir
eftirfarandi: „Norrænn skilningur á
lýðræði lýtur ekki aðeins að stjórn-
skipan eða frelsi og réttindum ein-
staklingsins heldur einnig lífsháttum
þar sem samskipti manna grundvall-
ast á gagnkvæmri virðingu og jafn-
rétti og skoðanaskipti eru í hávegum
höfð. Í norrænu samstarfi eru börn
og ungmenni í brennidepli, eins og
m.a. sést í norsku formennskuáætl-
uninni, enda eru þau Norður-
landabúar morgundagsins. Einelti,
kynþáttahatur, ofbeldi og annars
konar neikvæð samskipti, sem því
miður ber stöðugt meira á, samræm-
ast ekki norrænum gildum. Slíkt
vekur okkur til umhugsunar um að
gildismat á Norðurlöndum byggir á
mikilvægum og verðmætum gildum.
Það nægir hins vegar ekki að taka
fram að við búum við lýðræði, heldur
verðum við að tjá jákvæða afstöðu
okkar til þess og standa vörð um lýð-
ræðisleg gildi. Skólinn gegnir veiga-
miklu hlutverki í þessu sambandi.“
Ábyrgð og umhyggja
Árni Mathiesen menntamálaráð-
herra, í fjarveru Tómasar Inga Ol-
rich, setti ráðstefnuna með ávarpi.
Aðalfyrirlesarar voru Vigdís Finn-
bogadóttir, fyrrverandi forseti Ís-
lands, og Sigrún Aðalbjarnardóttir,
prófessor við félagsvísindadeild Há-
skóla Íslands. Vigdís Finnbogadóttir
var aðalfyrirlesari á ráðstefnum
allra Norðurlandanna.
Auk þess voru styttri erindi og
umræðuhópar. Nokkur ahyglisverð
skólaverkefni af leik-, grunn-, og
framhaldsskólastigi sem snerta
þema ráðstefnunnar voru kynnt.
Einnig fengu stofnanir tækifæri til
að kynna starfsemi sína og stefnu.
Auk ráðstefnanna fimm verður
samantekt á þessari norrænu um-
fjöllun um lýðræðisleg gildi í skóla-
starfi á sérstakri málstofu á lokaráð-
stefnu sem haldin verður í tengslum
við Norðurlandaráðsþingið í Hels-
ingfors í október 2002. Þar munu
tveir nemendur úr íslenskum grunn-
skóla kynna, ásamt kennara sínum,
skólaverkefni um lífsleikni í grunn-
skóla. Vigdís Finnbogadóttir mun
stýra kynningunni en auk íslenska
verkefnisins verða kynnt skólaverk-
efni frá öllum hinum Norðurlöndun-
um.
Menntamálaráðherra gaf tóninn
fyrir ráðstefnuna í upphafi með því
að vitna í aðalnámskrá grunnskóla:
„Helstu gildi lýðræðislegs samstarfs
eru: jafngildi allra manna, virðing
fyrir einstaklingum og samábyrgð.
Helstu gildi kristins siðgæðis, sem
skólinn á að miðla og mótast af, eru
ábyrgð, umhyggja og sáttfýsi.“
Uppeldi til lýðræðis
Segja má að námsgreinin lífsleikni
hafi verið í brennidepli á ráðstefn-
unni, ásamt spurningunni um hvern-
ig kenna eigi manngildi í skólum og
efla lýðræðisleg gildi, og kenna börn-
um að tileinka sér ákveðin lífsgildi.
Vigdís Finnbogadóttir fyrrver-
andi forseti Íslands hóf mál sitt á því
að lofa Hávamál, „það ótrúlega safn
af lífsgildum sem þar er að finna“, og
sýndi með því fram á, að ákveðin
gildi eru sammannleg og hafa merk-
ingu á öllum tímum og með öllum
þjóðum. Vigdís var einhvers konar
„norrænn tengiliður“ á ráðstefn-
unum sem haldnar voru í öllum höf-
uðborgunum. Hún sagði að litið væri
til Norðurlandaþjóða sem fyrir-
mynda í lýðræði, „allar niðurstöður
okkar sem snerta aðferðir til að bæta
lýðræði, bæta uppeldi til lýðræðis,
verða um leið skilaboð út í heim, sem
leggur við hlustir,“ sagði hún.
Þótt þemun á ráðstefnunum í höf-
uðborgunum hafi verið ólík og hvert
með sínu sniði, hafa alls staðar orðið
umræður um einhvers konar lýðræð-
isleikni í skólauppeldi. Einnig hefur
verið augljóst að samfélögin eru öll
að þróast í fjölmenningarsamfélög.
„Gildi og lýðræði eru lykilorðin,“
sagði Vigdís, og spurði, „og hver eru
svo þessi gildi – og hvernig geta þau
stutt við töfrahugsjónina lýðræðið –
og öfugt: hvernig getur gildismat
stutt lýðræðið?“
Lífsgildi handa kynslóð
Vigdís sagði frá því að fyrrv.
menntamálaráðherra Dana hefði lát-
ið sér annt um að nefna þau lífsgildi –
og lýðræðisleg þjóðfélagsgildi – sem
draga mæti fram og þjálfa hjá upp-
rennandi kynslóð: 1. Andans frelsi
og tjáningarfrelsi. 2. Jafnréttishugs-
un, sjálfsmat og umburðarlyndi. 3.
Gildi félagsskapar og virðing fyrir
einstaklingnum. 4. Samstaða og um-
hyggja. 5. Sjálfsþekking og „ident-
itet“. 6. Samtöl og umræður. 7. For-
vitni, þátttaka og áhugi. 8. Iðjusemi
og vinnugleði. 9. Skilningur og
ábyrgð á umhverfinu, náttúrunni.
„Sjálfri finnst mér sjálfsvirðing
vera grundvöllur allra gilda. Sjálfs-
virðing og þekking á umgengnis-
reglum þjóðfélagsins, lýðræðisins,
hlýtur að vera besta gjöfin að heim-
an og úr skólanum,“ sagði Vigdís,
„Sjálfsvirðing er þegar best lætur
undirstaða heilsteyptrar sjálfs-
myndar. Sjálfsvirðing sem leiðir af
sér skilning og virðingu fyrir öðrum
gildum lífsins.“
Vigdís spurði m.a. í erindi sínu:
Hvernig er hægt að styrkja lýðræðið
með því starfi sem fram fer í skólum?
„Við getum ekki látið lýðræðið lifa
nema að tryggja því áhuga ungs
fólks, og sá áhugi getur aðeins komið
með virkri reynslu og aðferðum sem
bera keim af lýðræði,“ sagði hún.
Einnig benti hún á að reynsla liðinna
áratuga sýndi að lýðræði og lýðræð-
islegar aðferðir verði ekki skiljanleg-
ar og nákomnar með því einu að
nemendur fari í gegnum námsefni
um stofnanir þjóðfélagsins, kosn-
ingakerfi, þingræði og fleira. Hún
sagði í framhaldi af því, að sér fynd-
ist nú vera ískyggilegt áhugaleysi á
lýðræði og aðeins mjög lítill hópur
nemenda tæki í raun þátt í því í skól-
um, og spurði: Hvað skal þá til
bragðs taka?
Hlutdeildin; að vera með
„Þegar fyrir hundrað árum
fjallaði John Dewey um þessa hluti
með þeim hætti að ekki hefur fallið
úr gildi. Hann og fleiri ganga út frá
því, að lýðræði sé það að vinna með
öðrum, lýðræðisleg viðhorf hljóti að
byggja á reynslu af þátttöku í sam-
ráði við aðra sem jafningja.“
Vigdís sagði að lýðræði í skóla
virkaði ekki ef það fælist í því að yf-
irtaka vald og mannaforráð með
meirihlutastyrk. „Ef menn vilja
haldgott lýðræði, þá nálgumst við
það með þátttöku nemendanna
sjálfra í aðgerðum sem þeir bera
ábyrgð á sem jafningjar. Og látum
reyna á þá þætti í skólastarfi þar
sem hægt er að koma slíkri aðferð að
– vitanlega eftir aldri og þroska nem-
endanna.“
Hún nefndi að samræður og sam-
ráð nemenda og kennara væru með-
al höfuðatriða þegar kenna ætti um
gildi lýðræðis. Hún nefndi verkefni
sem kölluðu á breytt vinnubrögð af
hálfu kennara, m.a. við mat á
frammistöðu nemenda. T.d. í þá veru
að hverjum nemanda fylgi mappa
(portfolio) þar sem inn kæmu upp-
lýsingar um námsferli og hlutdeild í
verkefni (prójekti) bekkjarins, bæði
um það hvað hver og einn gerir sjálf-
ur og það sem hann gerir í samvinnu
við aðra.
Virkni sem hnoss
Áherslur á mati á nemandanum
verða að vera lýðræðislegar. „Ekki
er reynt að gera alla eins, heldur
skoða alla sem jafningja,“ sagði Vig-
dís um lýðræðislegt mat, „það er
hlustað með virðingu á það sem hver
og einn hefur fram að færa.“ Hún
var ekki að tala um töfralausnir,
heldur að lykilorðið væri virkni.
„Virkni er það hnoss sem marga
vantar á skólagöngunni. Reynsla af
eigin virkni og þátttöku í prójekti
leiðir til bjartsýni á eigin getu, og
jafnvel þótt bjartsýnin sé ekki endi-
lega raunsæ, þá getur hún eflt getu
hvers og eins.“
Hún sagði að jafnvel áherslan á
virkni og samstillingu krafta leysti
ekki allan vanda, en myndi vissulega
bæta stöðu hvers og eins, styrkja
stöðu nemandans. Vigdís nefndi svo
nokkur dæmi um kjörin verkefni fyr-
ir nemendur sem felast í því að rann-
saka, draga ályktanir, gera tillögur
um aðgerðir og fylgja þeim eftir, t.d.
aðbúnaður aldraðra í skólahverfinu.
Annað væri til dæmis ytra hlutverk
skólans í hverfinu: hvað geta nem-
endur lagt af mörkum til að bæta
hverfið sitt?
Að bæta (um)hverfið sitt
Lýðræði tengist þekkingu, við-
horfum, menntun og virkri þátttöku
hvers og eins, og að mati Vigdísar á
skólastarf að vera uppeldi í lýðræði.
Það „á að venja skólanemendur á
umræðu, á að taka tillit til annarra, á
að taka þátt í að mynda meirihluta
og minnihluta, láta þá spila saman, á
að velja einstaklinga í hlutverk sem
tengjast við hlutverk sem aðrir fara
með, efla bæði samvinnu og samstill-
ingu krafta.“
Vigdís leggur til að skólinn opni
sig og verði útleitinn, því þegar skól-
inn gerist meðábyrgur á umhverfi
sínu taki hið félagslega umhverfi þá
líka með virkum hætti meðábyrgð á
skólanum.
„Útleitni skólans getur t.d. sótt
inn á pólitísk svið. Nemendur halda
sitt þing um hverfið og það sem þeir
vildu helst breyta eða bæta úr. Og
byrja kannski á því að fylgjast með
bæjarstjórn að starfi, og fá að spyrja
í þaula bæjarstjórnarfólk um t.d. það
sem þau vilja að gert verði í sveitar-
félaginu.“
Nefna má að lokum að í anda þess
sem Vigdís lagði til var sérstakt ung-
lingaþing haldið í Gerðubergi 13.
september sl. með 30 fulltrúm frá
nemendaráðum grunnskólanna í
Reykjavík. Þema þess var „ungling-
ar, kynlíf og fjölmiðlar“. Unglingarn-
ir ályktuðu m.a. „Við viljum að fjöl-
skyldur séu meira SAMAN – og noti
tímann til að GERA eitthvað sam-
an.“ (Morgunblaðið 21/9.)
Í október verður sagt frá erindi
dr. Sigrúnar Aðalbjarnardóttur, pró-
fessors við Háskóla Íslands, hér á
menntasíðu.
Lýðræði í skólastarfi I/ Hlutur Íslands í ráðstefnuröð á Norðurlöndum um lýðræði var að skerpa á umræðu um
lýðræðisleg gildi í skólastarfi. Gunnar Hersveinn hlýddi á og segir hér frá erindi Vigdísar Finnbogadóttur, sem
velti m.a. fyrir sér hvernig gera mætti lýðræði að djúpri reynslu í skólastarfi. Síðar verður sagt frá öðru efni.
Útleitni
skólans í
lýðræði
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Fjölmenningarkórinn í leikskólanum Lækjarborg söng nokkur lög fyrir gesti á ráðstefnunni.
Lýðræði verður að kenna í verki
til að það verði að reynslu, að
mati Vigdísar Finnbogadóttur.
 Nemendur þurfa að fá ný hlutverk í
skólahverfum sínum
 Lýðræði og vinnubrögð þess þarf
að kenna í verki í skólum
guhe@mbl.is
TENGLAR
..............................................
www.menntamalaraduneyti.is
www.norden.org