Morgunblaðið - 09.10.2002, Page 23

eru íslenzkir hestar í 20 löndum
og það eru 30 þúsund manns í
klúbbum og félögum, sem leggja
sérstaka áherzlu á íslenzka hest-
inn. Og þá er ég bara að tala um
harðasta kjarnann.“
Ætlunin er að hefjast handa í
Kolkuósi strax í haust og verja
húsin fyrir veturinn. Þau eru tvö;
íbúðarhús frá 1903 og sláturhús
frá 1913.
Neðri hæð íbúðarhússins verður
endurgerð með það í huga að hún
verði sem næst því sem var á
blómatíma staðarins. Þar verður
komið upp sýningu um sögu stað-
arins og líf fólksins, sem byggði
hann upp.
Efri hæðin verður íbúðarhæð.
Sláturhúsið verður gert upp sem
hesthús með aðstöðu til sýningar
um Kolkuóshrossin og ræktun
þeirra. Skemman norðan við húsið
verður tekin niður og reiðgerði
sett í staðinn.
„Fyrir mér er þetta þó ekki ein-
göngu spurning um að bjarga
sögulegum verðmætum,“ segir
Valgeir, „heldur líka að hlú að
stað, sem var svo ríkur af mann-
gæzku.“
Áform hafa verið uppi um sorp-
urðunarsvæði skammt frá Kolku-
ósi, en Valgeir segir sveitarstjórn-
ina áhugasama um fyrirætlanir
Kolkuóssfélagsins og því megi
ætla, að ekkert verði af sorpurðun
á svæðinu.
Forn saga og ný
Kolbeinsárós er á 13. öld nefnd-
ur einn skagfirzkra hafna í hópi
tíu staða á landinu, þar sem getið
er um skipakomur.
Í Jarða- og búendatali Skaga-
fjarðarsýslu segir:
„Kolbeinsárós (Kolkuós) í Við-
víkursveit er nyrzt í Viðvíkurlandi
í hvammi sunnan Kolbeinsár
(Kolku), þar sem hún fellur til
sjávar. Kolbeinsárós, sem er í
daglegu tali nefndur Kolkuós, sem
er latmælgi eða stytting á hinu
rétta löggilta nafni, var aðalhöfn
og verzlunarstaður Skagfirðinga á
þjóðveldistímanum og líklega allt
fram undir siðaskiptin, og þar
hafði biskupsstóllinn á Hólum að-
aluppsátur fyrir skip sín. Þar hafa
án efa verið vörugeymslur og oft
hefur verið þar mannmargt í
„ÞETTA er spennandi mál; að
bjarga Kolkuósi og koma honum
til vegs og virðingar á nýjan leik,“
segir Valgeir Þorvaldsson, for-
stöðumaður Vesturfarasetursins á
Hofsósi, sem ásamt Vigdísi Finn-
bogadóttur, fyrrverandi forseta,
og Skúla Skúlasyni, skólameistara
Hólaskóla, skipar stjórn Kolkuóss-
félagsins.
Valgeir segir meininguna vera
þá að nota svipaðan framgang við
uppbygginguna í Kolkuósi og við
Vesturfarasetrið á Hofsósi.
„Það komu áskoranir frá hinum
og þessum um það, að fyrst það
tókst að bjarga Hofsósi, þá ætti
líka að vera hægt að gera eitthvað
fyrir Kolkuós,“ segir Valgeir. „En
það var ekki fyrr en í sumar, sem
ég fór að hugsa af alvöru um þetta
mál og þegar ég hafði kynnt mér
sögu Kolkuóss, komst ég að því
hversu merkilegur og verðmætur
staður þetta er.
Eftir það var ekki um annað að
ræða en að gera eitthvað.“
Valgeir bendir á, að Kolkuós
hafi um aldir verið höfn Hóla-
staðar og verzlunarstaður og í
Landnámu segi, að í Kolkuós hafi
hross fyrst komið í land á Íslandi.
„Málið er að taka þessa fornu
frægð staðarins og vinna úr henni
afurð með því að færa hlutina til
menningartengdrar ferðaþjónustu
nútímans.“
Tilgangur Kolkuóssfélagsins er
að endurbyggja og eiga húsin í
Kolkuósi, halda til haga sögu-
legum verðmætum er tilheyra
staðnum og setja af stað aftur
skipulega ræktun hrossa af Kolku-
óssstofni. Til þessa er blásið til
samstarfs Hólaskóla, Vest-
urfarasetursins, Byggðasafns
Skagfirðinga, Söguseturs íslenska
hestsins og Fornleifaverndar Ís-
lands.
Valgeir segir að leitað verði eft-
ir stuðningi fjölmargra aðila við
verkefnið og síðan verði stofnað
um það sérstakt vinafélag.
Fornminjarnar og sagan eru
sterkir bandamenn. „En hvers
virði er til dæmis sá staður, þar
sem fyrsti hesturinn kom í land?“
spyr Valgeir. „Hann er ekki ein-
asta fyrir okkur Íslendinga, held-
ur tengist hann líka þúsundum
hestamanna um allan heim. Það
kauptíðum. Talið er, að nokkru
fyrir siðaskipti hafi kirkja eða
bænhús verið reist í Kolbeinsárósi
og hafi það verið eina bjálkakirkj-
an, sem reist var hér á landi.
Telja má víst, að skemmdir á
höfninni, sennilega af völdum
landbrots, hafi valdið því, að verzl-
unin fluttist þaðan til Hofsóss, lík-
lega snemma á 16. öld. Árið 1881
var Kolbeinsárós löggiltur verzl-
unarstaður. Verzlun mun þó ekki
hafa hafizt þar fyrr en um og eftir
1890, voru það verzlanir á Sauð-
árkróki er höfðu þar útibú og ráku
þar verzlun að sumrinu. Stóð svo
fram yfir ... aldamót. Í Kolbeins-
árósi höfðu fyrst búsetu svo kunn-
ugt sé Tómas Ísleiksson söðla-
smiður og kona hans, Guðrún
Jóelsdóttir ljósmóðir. Fluttu þau
þangað 1891. (Þau fluttu til Vest-
urheims 1903 – innsk.) Um alda-
mótin 1900 reisti Hartmann Ás-
grímsson íbúðarhús í
Kolbeinsárósi og stofnsetti þar
verzlun. Árið 1901 tók hann sér
þar fasta búsetu ásamt konu sinni,
Kristínu Símonardóttur frá Brim-
nesi.“
Fyrir aldamótin 1900 voru fjög-
ur verzlunarhús í Kolkuósi, sem
kaupmenn á Sauðárkróki áttu, og
eitt í eigu Pöntunarfélags Skag-
firðinga. Þarna var verzlað yfir
sumarið meðan kaupskip lágu við
Kolkuós.
Hartmann Ásgrímsson hóf
verzlun í Kolkuósi í félagi við Ein-
ar Jónsson, bónda og hreppstjóra
í Brimnesi, og keyptu þeir félagar
grindina af kirkjunni að Miklabæ í
Óslandshlíð, klæddu hana, settu
þak á og hófu verzlun.
Þetta félag stóð aðeins í ár.
1903 reisti Hartmann hús yfir
verzlunina og neðri hæð íbúðar-
húss yfir hlaðinn kjallara og efri
hæðina næsta ár. Þetta voru timb-
urhús; verzlunarhúsið er horfið,
en íbúðarhúsið stendur enn.
Árið 1913 reisti Hartmann slát-
urhús úr steinsteypu og áfast rétt-
arhús árið eftir.
Hartmann Ásgrímsson andaðist
1948, en Kristín lifði mann sinn í
átta ár.
Hartmann og Kristín eignuðust
þrjá drengi og tók einn þeirra;
Sigurmon, við búi í Kolkuósi og
bjó þar til 1985. Þá fluttu hann og
kona hans, Haflína Björnsdóttir, á
dvalarheimilið á Sauðárkróki og
þar með lagðist búskapur af í
Kolkuósi.
Sigurmon lézt 1991 og Haflína
er nú 97 ára. Þau eignuðust þrjár
dætur.
Kolkuós komið til vegs á ný
Ljósmynd/Valgeir Þorvaldsson
Í Kolkuósi standa nú tvö hús; íbúðarhús frá 1903 og sláturhús frá 1913.
Sjálfseignarstofnun um verndun og upp-
byggingu í Kolkuósi í Skagafirði hefur verið
komið á fót og er ætlunin að bjarga menn-
ingarverðmætum, hampa verzlunarsögu
staðarins og hefja hrossarækt á nýjan leik.
Freysteinn Jóhannsson kynnti sér málið.
freysteinn@mbl.is
Í LANDNÁMU segir frá skipakomu
í Kolbeinsárós. Skipið var hlaðið
kvikfé, „en þeim hvarf í Brimnes-
skógum unghryssi eitt; en Þórir
dúfunef keypti vonina og fann síðan;
Það var allra hrossa skjótast og köll-
uð Fluga.“ Hryssa þessi átti svo
hestfolald, sem hét Eiðfaxi.
Saga hrossaræktar í Kolkuósi
hófst snemma á 20. öldinni, þegar
Hartmann Ásgrímsson leiddi saman
að ráði Theodórs Arnbjarnarsonar
Sörla 71 frá Svaðastöðum og Nönnu,
sem var út af Hólagránu. Þar kom
Hörður 112, sem var notaður ævi-
langt í Kolkuósi. Sigurmon Hart-
mannsson hélt ræktuninni áfram og
stóð hún hæst með Herði 591.
Þegar Sigurmon brá búi tvístr-
aðist hrossastofninn, sem Gunnar
Bjarnason sagði 1980 einn bezta
gæðingastofn landsins frá því um
1930.
Að sögn Margrétar Sigurmons-
dóttur, sem nú býr í Mosfellsbæ,
halda þær systur þrjár allar arf-
hrein Kolkuósshross.
Gæðinga-
stofn
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. OKTÓBER 2002 23
...fegurð og ferskleiki
Pantið tíma í Lyfju Smáralind í síma 530 5800.
Á sama tíma veitum við
20% afslátt af allri Karin Herzog línunni.
www.lyfja.is
Ljósmynd/Ragnheiður Traustadóttir
Víkinga-
spjót
Í SUMAR fór fram forkönnun á
Kolkuósssvæðinu til að kanna hvað
væri þar af minjum og hvort hægt
væri að tímasetja þær. Jafnframt
hófst fornleifaskráning á næstu
jörðum. Sýni leiddu í ljós að á svæð-
inu er að finna fornar mannvist-
arleifar; frá 11. öld að minnsta kosti.
Fornminjar á svæðinu eru í mik-
illi hættu vegna sjávarágangs og er
meiningin að ráðast á næsta ári í
uppgröft mannvistarleifa, sem að
öðrum kosti hverfa í sjó.
Neðansjávarrannsóknir hefjast á
næsta ári og verður Kolkuós ná-
kvæmlega kannaður.
Þá verður fornleifaskráningunni
fram haldið.
Jarðirnar í grennd við Kolkuós,
sem verða skráðar eru Brimnes,
Marbæli, Melstaður og Ósland. Í
landi Melstaðar fannst fyrir 15 árum
í plógfari gripur sem nú hefur verið
staðfest, að er spjót frá víkingaöld,
vafalaust úr kumli, því að bein munu
hafa fundizt í flaginu líka.
HJÁ Leikfélagi Reykjavíkur
standa nú yfir æfingar á hinu
þekkta verki Arthurs Millers,
Sölumaður deyr. Í leikritinu verða
örlög venjulegs manns að harmleik
sem er dæmigerður fyrir vanda-
mál samfélags okkar.
Pétur Einarsson fer með titil-
hlutverkið, hann leikur sölumann-
inn Willi Lohmann, en Hanna
María Karlsdóttir leikur eiginkonu
hans.
Á mánudaginn var skotist út
fyrir æfingasalinn í Borgarleikhús-
inu og upp í húsgagnaverslun HP í
Ármúlanum til að taka upp á
myndband senu sem sýnir heim-
ilislífið hjá syni Willis, Howard, en
það er Ellert Ingimundarson sem
leikur hann.
Leikritið Sölumaður deyr verður
frumsýnt í síðari hluta október.
Leikstjóri er Þórhildur Þorleifs-
dóttir. Sigurjón Jóhannsson gerir
leikmynd og búninga.
Sölumað-
ur deyr í
húsgagna-
verslun
Morgunblaðið/Kristinn
Leikararnir Ellert Ingimundarson og Sigrún Tryggvadóttir við upp-
tökur á myndbandinu í húsgagnaverslun HP í Ármúlanum.