Morgunblaðið - 28.02.2004, Síða 45

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. FEBRÚAR 2004 45
FORMAÐUR Félags kvik-
myndagerðarmanna skrifaði grein
í Morgunblaðið í gær um kaup
Sjónvarpsins á inn-
lendu dagskrárefni
frá sjálfstæðum fram-
leiðendum. Upphafs-
orð hans voru: „Sjón-
varpið er búið að loka
fyrir kaup á efni frá
íslenskum framleið-
endum það sem eftir
lifir ársins 2004.“
Ég vil í fyrsta lagi
enn hafna þeirri full-
yrðingu að búið sé að
loka fyrir kaup á efni
frá íslenskum fram-
leiðendum. Vegna
meðferðar formanns-
ins á tölum verð ég
einnig að ítreka það
sem ég hef áður sagt
um „kaup á efni frá
íslenskum framleið-
endum“ svo ég noti
hans eigin orð.
Sjónvarpið ver um
570 milljónum árlega
til innlendrar dagskrár með tækni-
kostnaði en án frétta og íþrótta.
Það hefur undanfarin fimm ár
keypt efni af sjálfstæðum framleið-
endum fyrir að meðaltali nálægt
140 milljónum á ári (án virð-
isaukaskatts). Þess má geta að
hliðstæð upphæð árið 1995 var
tæplega 50 milljónir.
Þessu til viðbótar má benda á að
um síðustu áramót námu útistand-
andi vilyrði og samningar Sjón-
varpsins vel yfir 100 milljónum
króna vegna leikins efnis, stutt- og
heimildamynda sem
sjálfstæðir kvik-
myndaframleiðendur
vinna að fjármögnun
og framleiðslu á.
Sjónvarpið er öfl-
ugasti vettvangur til
sýninga á innlendu
dagskrárefni á Íslandi.
Menningarhlutverk
þess og ábyrgð er mik-
il eins og ofangreindar
tölur og umsvif sýna.
Liður í starfinu er
samvinna við ýmsa að-
ila og hagsmuna-
samtök á borð við Fé-
lag
kvikmyndagerð-
armanna sem eðlilega
eru upptekin af eigin
úrlausnarefnum og
vandamálum.
Sjónvarpið leggur
áherslu á gott samtal
við öll hagsmuna-
samtök. Forsenda þess að þetta
samtal verði skynsamlegt og leiði
til góðs er að rétt sé farið með töl-
ur og staðreyndir.
Byggjum á
staðreyndum
Bjarni Guðmundsson svarar
formanni Félags kvikmynda-
gerðarmanna
Bjarni Guðmundsson
’Sjónvarpið eröflugasti vett-
vangur til sýn-
inga á innlendu
dagskrárefni á
Íslandi.‘
Höfundur er framkvæmdastjóri
Sjónvarpsins.
TILLÖGU um að jafnréttisfull-
trúa Akureyrarbæjar verði falið að
kanna hvaða þættir í kröfugerð
verkalýðsfélaga og tilboðum at-
vinnurekenda vegna kjarasamninga
eigi að draga úr launamun karla og
kvenna var vísað frá
með atkvæðum Fram-
sóknar- og Sjálfstæð-
isflokks á fundi í jafn-
réttis- og
fjölskyldunefnd Ak-
ureyrar á dögunum.
Tillagan er í góðu
samræmi við þá jafn-
réttisstefnu sem á
þessum sama fundi
var samþykkt einróma
að vísa til bæj-
arstjórnar til af-
greiðslu og sam-
þykktar. Jafnréttisstefna
Akureyrarbæjar miðar ekki aðeins
á bæjarkerfið, eins og títt er um slík
plögg, hún á að efla jafnrétti meðal
íbúanna og eins og segir orðrétt
„styðja þá ímynd að á Akureyri sé
að finna öll lífsins gæði“. Við í Sam-
fylkingunni viljum að sjálfsögðu að
hér verði öll lífsins gæði en teljum
að það þurfi meira en ímyndina
eina, það þurfi líka athafnir og raun-
veruleika. Þess vegna var nú þessi
tillaga lögð fram, að afla þekkingar
á því hvernig þau samtök sem
mestu ráða um launamyndunina hér
á Akureyri ætla að draga úr launa-
mun karla og kvenna. Í lögum um
jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og
karla er kveðið á um að aðilar
vinnumarkaðarins skuli „vinna
markvisst að því að
jafna stöðu kynjanna á
vinnumarkaði“ (13. gr.).
Hér starfa svæð-
isbundin félög beggja
samningsaðila. Hver
skyldu markmið þeirra
vera í þessu efni?
Í skoðanakönnun
kom fram að bæj-
arbúar telja mikilvæg-
asta verkefni jafnréttis-
og fjölskyldunefndar að
taka á launamun kynja.
Þessi skoðun Akureyr-
inga virðist ekki hreyfa við meiri-
hlutanum.
Vinnubrögð meirihluta Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokks í þessu
máli eru með ólíkindum. Sérfræð-
ingur bæjarins, jafnréttisfulltrúinn,
má ekki afla þekkingar á því sviði
sem hún er þó ráðin til að sinna.
Slík íhaldssemi er ekki boðuð fyrir
kosningar en hér eru flokksfull-
trúarnir á móti athugunum á þeim
veruleika, sem þeir segjast ætla að
breyta til betri vegar. Þetta mál
hefur almenna skírskotun og dregur
fram í dagsljósið hvaða bindiefni
það er sem heldur þessum tveimur
flokkum saman í meirihluta-
samstarfi, vísar okkur á ótta þeirra
við þekkingu, rök og skynsamlegar
niðurstöður í stað óvissu og hefð-
arhyggju.
Vonandi er málið ekki úr sögunni,
en af hálfu meirihlutans í bæj-
arstjórn Akureyrar verður ekkert
gert til þess að vinna að launajafn-
rétti á vettvangi kjarasamninga nú
þegar kjaraviðræður eru að hefjast.
Ekki fyrr en gerðir hafa verið
kjarasamningar og kosin ný bæj-
arstjórn, sem hefur í verki aðra
stefnu í jafnréttismálum en Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokkur.
Verkfælið framsóknaríhald
Þorlákur Axel Jónsson skrifar
um launamun kynja
Þorlákur Axel Jónsson
’Í skoðanakönnun komfram að bæjarbúar telja
mikilvægasta verkefni
jafnréttis- og fjölskyldu-
nefndar að taka á launa-
mun kynja.‘
Höfundur er kennari við MA.
Flestir munu kannast viðhugtökin persónuleg ogópersónuleg sögn. Sagter að sagnorð sé notað
persónulega ef það stendur með
frumlagi í nefnifalli og þá sambeyg-
ist það jafnframt frumlaginu í per-
sónu og tölu. Dæmi um slíka notk-
un eru t.d.: Maðurinn ber þunga
byrði og Við berum fulla ábyrgð á
verkinu. Rétt er að vekja athygli á
að í fyrra dæminu er frumlagið
Maðurinn jafnframt gerandi, sá
sem framkvæmir þann verknað
sem um ræðir, og sama á við um
frumlagið Við í síðara dæminu.
Sagnorð sem notað er ópersónu-
lega stendur hins vegar með fall-
orði í aukafalli og sambeygist því
ekki, heldur stendur það ávallt í
3.p.et. Sem dæmi um ópersónulega
notkun sagnorða má nefna: Lög-
regluna bar þar að sem … og
Mennina bar þar að sem … Eins og
sjá má er sögnin bera notuð með
allt öðrum hætti í síðari tveimur
dæmunum en þeim dæmum sem
sýna persónulega notkun. Mun-
urinn er hvort tveggja í senn setn-
ingafræðilegur og merking-
arfræðilegur. Setningafræðilegi
munurinn felst eins og áður sagði í
því að persónulegar sagnir sam-
beygjast frumlaginu í persónu og
tölu en ópersónulegar sagnir
standa ávallt í 3.p.et. Merking-
arfræðilegur munur persónulegra
sagna og ópersónulegra er einkum
sá að í fyrra tilvikinu stendur frum-
lagið sem gerandi (Ég rek kind-
urnar) en ekki því síðara (Mig rek-
ur ekki minni til að hafa sagt þetta).
Þessi munur er mikilvægur þar
sem ætla má að hann ráði því hvort
sögn er notuð persónulega eða
ópersónulega og hann er einnig til
þess fallinn að skýra hvers vegna
óreglu gætir oft um notkun óper-
sónulegra sagna.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að oft verður vart ruglings er
varðar persónulega eða ópersónu-
lega notkun sagnorða. Ruglingur
þessi er að vísu margs konar en til
einföldunar skulu hér aðeins nefnd
þrjú tilvik.
1) Flestar ópersónulegar sagnir
taka með sér þágufall, t.d. mér
blöskrar (verðlagið); mér brá (í
brún) þegar …; mér finnst gaman;
mér líkar þetta ekki; mér sýnist
þetta vera rétt; mér þykir þetta
ósvífið o.s.frv. Miklu færri óper-
sónulegar sagnir taka með sér þol-
fall, t.d.: mig dreymdi merkilegan
draum; mig langar að segja nokkur
orð; mig minnir að …; hana skortir
e-n hlut; mig vantar ekkert; þig
varðar ekkert um þetta o.s.frv.
Ópersónulegar þgf.-sagnir skipta
tugum í íslensku en ópersónulegar
þf.-sagnir eru miklu færri enda eiga
þær nokkuð undir högg að sækja.
Þeirrar tilhneigingar gætir nokkuð
að nota þær sem þgf.-sagnir, t.d. er
þá sagt ?mér langar í stað mig lang-
ar og ?strákunum vantar snerpu í
stað strákana vantar snerpu. Þetta
fyrirbrigði er oft kallað þágufalls-
sýki, vafalaust í
viðleitni til að
kveða þennan
draug niður.
Undirrituðum
þykir einboðið
að hér ráði mál-
venja.
2) Fjölmargar
sagnir er ýmist
unnt að nota persónulega eða óper-
sónulega (ég ber – mig ber – mér
ber) og í grófum dráttum má segja
að merking ákvarði notkunina. Ef
frumlagið er gerandi er notkunin
jafnan persónuleg en annars óper-
sónuleg. Þessi munur kemur glöggt
fram ef hugað er að merkingu, t.d.
er sagt: Kirkjuna bar við himin en
ekki ?kirkjan bar við himin og bát-
inn bar að landi en ekki ?báturinn
bar að landi enda hlýtur það að
blasa við að hvorki kirkjan né bát-
urinn getur gegnt hlutverki ger-
anda í þessum dæmum. Þótt merk-
ingarmunur sé skýr ber það alloft
við að sögn er notuð persónulega
þar sem merking krefst þess að hún
sé notuð ópersónulega. Mér var
bent á slíkt dæmi í einni jólabók-
anna en þar gat að líta: ?Hvalurinn
var rekinn upp á Oddeyrina þegar
þau áttu leið þar hjá. Slík málbeit-
ing stangast á við málvenju og þau
atriði er drepið var á hér að ofan.
3) Örfáar sagnir eru þeirrar nátt-
úru að þær taka með sér frumlag
þótt vant sé að sjá að það geti sam-
svarað geranda. Sagnir af þessum
toga eru: ég/hún hlakkar til (e-s),
við hökkum til, þið hlakkið til; ég
kvíði fyrir (e-u) og ég kenni í
brjósti/(brjóst) um e-n. Miðað við
merkingu eiga þessar sagnir sam-
leið með ‘gerandlausum sögnum’ og
því þarf ekki að koma á óvart að
þær eru oft notaðar ópersónulega:
?mig/mér hlakkar til í stað ég
hlakka til og ?okkur kvíðir fyrir e-u
í stað við kvíðum fyrir e-u. Af þess-
um toga var texti undir opnuaug-
lýsingu sem birtist í blaði: ?Okkur
hlakkar til að sjá þig í bíósölum
okkar. Hér hefði auglýsandinn eða
auglýsingastofan mátt vanda sig
betur því að slík málbeiting sam-
ræmist ekki málvenju.
Úr handraðanum
Veika sögnin renna (renna,
renndi, rennt) er dregin af annarri
kennimynd sterku sagnarinnar
renna (renna, rann, runnum, runn-
ið) og í orsakarmerkingu stýrir hún
þágufalli, t.d.: renna (kaffi) í bollana
og renna (vatni) á (kaffi)könnuna.
Orðasambandið renna grun í e-ð
eða renna í grun merkir ‘e-n grunar
e-ð, e-r hefur hugboð um e-ð’, t.d.:
Enginn gat rennt í grun hverjar af-
leiðingarnar yrðu af nátt-
úruhamförunum og Fer eg þá að
renna grun í, hver hún muni vera.
Af dæmunum má sjá að þar er
sögnin renna notuð persónulega
(einhver rennir grun (þgf.) í e-ð).
Slík málbeiting er í fullu samræmi
við dæmi úr fornu máli (renna
grun/grunum í/á) og í orðabók Sig-
fúsar Blöndals (1922–24) er ein-
ungis sú notkun tilgreind. Í nútíma-
máli er orðasambandið hins vegar
oft notað ópersónulega, sbr. Ís-
lenska orðabók: e-n rennir grun í
e-ð ‘e-n grunar e-ð’. Í máli þeirra
sem kjósa að nota orðasambandið
með þessum hætti hefur því orðið
breyting og er hún reyndar auð-
skilin, um er að ræða áhrifsbreyt-
ingu sem stafar af merkingunni,
þ.e. e-r rennir grun (þgf.) í e-ð verð-
ur trúlega fyrst e-r rennir í e-ð
grun og síðan e-n rennir í grun (‘e-n
grunar e-ð’).
Ætla má að það sé merking-
arbreyting sem kemur ferlinu af
stað eða veldur breyttri notkun.
Með sögninni renna var ávallt not-
aður gerandi (ég renni grun í e-ð)
en merking orðasambandsins
renna í grun (‘e-n grunar’) veldur
því að gerandmerkingin bliknar
enda fellur orðasambandið að
nokkru leyti að munstri ýmissa
ópersónulegra sagna (mig óraði
ekki fyrir því …). Sá sem þetta ritar
hefur vanist fyrri myndinni (ég
renni grun í e-ð).
…oft verður
vart ruglings er
varðar per-
sónulega eða
ópersónulega
notkun sagn-
orða
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
22. þáttur

 

   

 
 
 
  
 
  
   ! " #$  % 
  #$ % 
 
    &
   
 '   ' #$  % 
 &   $
( $ 

 '
  )  *+  *++    ,,-.//, ' 0
$0  1 
2 '   ' 0  ! #$  % 
 " 
    .3 
$4 .//5 0
  
  $&  
 ' & 
& $ 6  
'' 
 $  7     7 8
&0"  ! 
'"

 $   999 $ 


  



*
 '0:' &   $ '  0 
 73;
 !   " #$  % 
  0
   0    

 '
 
  *
    '0 :

'
 
  
 &    "  "   
<
'!   =11>  '
$ " #$  % 

 :   !  ! 
'"
 $ 7 999 $ 
6
 &    
 ' ; 1" .//5
   
( $
   ! , ' .//5    ?// , ' .//5 @' & !  $ 0
    $  & 
 "'7     07 '
  ' 
  :   11> '7  
 $  7
    7 ;; 8
&0" 

 $  7  ;;/;//,;,/7     .7 ;;
8
&0"7 999 $