Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. JÚNÍ 2002
F
rá örófi alda hefur flug fuglanna
heillað mannsandann. Maðurinn
hefur löngum átt sér þann
draum að geta flogið þöndum
vængjum yfir torfærur jarðar.
Ekki er vitað með vissu hvar og
hvenær menn gerðu fyrstu til-
raunir til að gera drauminn um
flug að veruleika. Í fornum frásögnum er oft
harla erfitt að greina á milli æfintýrasagna og
þess, sem gæti verið heimild um fyrstu til-
raunir manna til flugs.
Fyrstu flugtilraunir manna byggðust flest-
ar á því, að menn gerðu sér fuglshami og
reyndu að líkja eftir flugi fuglanna með
hreyfanlegum vængjum. Á miðöldum var
nokkuð um það að menn fórust eða stórslös-
uðust við að stökkva fram af húsum eða turn-
um og höfðu þá áður fest á sig ýmsar gerðir af
vængjum.
Flug á vængjum
Leonardo da Vinci er fyrsti maðurinn, sem
vitað er að hugleiddi af raunsæi möguleika
manna til flugs. Hann gerði sér far um að
komast að raun um hvernig fuglarnir hreyfðu
vængina á flugi og hver áhrif loftstraumanna
um vængina væru. Þau fræði voru mönnum
hins vegar ókunn á hans dögum. Leonardo
gerði sér tæki þar sem bæði handleggs- og
fótvöðvar mannsins áttu að hreyfa vængi.
Þetta tæki var aldrei reynt. Sennilega hefur
honum verið ljóst að vöðvar mannsins myndu
duga honum skammt til flugs. Leonardo dó
árið 1519 og í nær heila öld eftir það héldu
menn áfram að stökkva ofan af turnum með
ýmsar gerðir af vængjum.
Það var svo ekki fyrr en á síðari hluta 17.
aldar að menn gerðu sér endanlega ljóst, að
útilokað væri fyrir manninn að ætla sér að
fljúga með hreyfanlegum vængjum knúðum
vöðvaorku. Þyngd manna er mikil og vöðva-
orka lítil borið saman við fugla.
Ef maðurinn hefði ekki svo lengi framan af
einblínt á vængjahreyfingar fuglanna, en í
þess stað skoðað renniflug þeirra með þönd-
um vængjum, þá er sennilegt að svifflug-
tækni hefði þróast fyrr en raun varð á. Það
var ekki fyrr en tilaunir hófust með fasta
óhreyfanlega vængi, að svifflug varð að raun-
veruleika með svifflugtæki Ottos Lilienthals
árið 1894. Þegar svo tekist hafði að smíða
nægilega létta aflvél, sem knúið gat skrúfu-
blöð, hófst vélflug með flugi tvíþekju Wright-
bræðranna árið 1903 og síðan einþekju Blér-
iots árið 1909.
Flugtækið léttara
en andrúmsloftið
En öll þessi frumsaga flugtækninnar sem
hér var rakin fjallar um vængjað flug, þar
sem flugtækið er þyngra en andrúmsloftið.
Að nokkru leyti samtímis þróaðist önnur
grein flugtækninnar, þar sem loftfarið var
léttara en andrúmsloftið. Sú tækni á sér ræt-
ur í gerð loftbelgja, sem fylltir voru loftteg-
undum, sem eru léttari en andrúmsloft. Fyrst
var notað heitt loft í loftbelgi frönsku bræðr-
anna Montgolfier árið 1783, og sama ár fór
fyrsti loftbelgurinn fylltur með vetni (vatns-
efni) (H) á loft og allöngu síðar var svo notað
helíum (He). Vetni er léttast allra loftteg-
unda. Lyftikraftur þess í venjulegu andrúms-
lofti er 1,2 kg á hvern rúmmetra efnisins.
Næstléttasta lofttegundin er helíum, sem
hefur þann kost, að það brennur ekki, en
vetni er hins vegar mjög eldfimt.
Loftbelgir svífa á loft og fjúka fyrir vindi.
Hægt er að hengja klefa eða körfu fyrir áhöfn
og farþega neðan í loftbelg til útsýnisferða,
en loftbelgir koma annars ekki að gagni sem
farartæki. Hins vegar var mönnum fljótlega
augljós sá möguleiki, að gera aflangan loft-
belg, sem hægt væri að knýja áfram með vél-
arorku og stjórna ferð hans. Þessi farartæki
nefndust loftskip, og voru eftir fjölda tilrauna
ýmsra aðila loks einkanlega þróuð til fulln-
ustu af þýska greifanum von Zeppelin (1900–
1917), og því eru þessi loftskip oft kennd við
hann.
Fyrsta loftskip Zeppelins var þannig gert
að utan um aluminium grind var strekkt fern-
iserað ofið efni. Loftskip þetta var 120 m
langur sívalningur, 11,65 m í þvermál og odd-
laga í báða enda. Rúmmálið var 11.300 rúm-
metrar. Neðan á loftskipinu voru tveir klefar,
hvor með sína loftskrúfu, sem knúðar voru af
16 hestafla bensínvélum. Þetta fyrsta loftskip
Zeppelins var smíðað á árunum 1898–1899 í
stórum skála sem flaut á Boden-vatni í
Þýskalandi. Fyrsta flugferð þess var farin 2.
júlí 1900 og hámarkshraði þess var um 30 km/
klst. Þetta loftskip Zeppelins fórst síðar við
lendingu. Annað eyðilagðist í stormi, en
þriðja loftskipið var á ferð samfleytt í rúmar
8 klst. Nú gerði þýska ríkisstjórnin sér ljóst
mikilvægi loftskipa í hernaði og veitti því
Zeppelín styrk til áframhaldandi þróunar og
smíði loftskipa.
Árið 1911 var lokið við smíði 10.loftskips
Zeppelins. Það var 140 m langt, 14 m í þver-
mál og rúmmál þess var 19.000 rúmmetrar.
Það gat verið á lofti í 48 klst og náði 70 km
hraða á klst., knúið af þremur 150 hestafla
vélum. Í bol þessa loftskips voru klefar fyrir
um 20 manns. Nokkur þessara loftskipa voru
notuð til farþegaflutninga, en flest þeirra
voru tekin í þjónustu hers og flota. Neðan á
þessum loftskipum var fastur kjölur með inn-
byggðum vistarverum farþega og áhafnar, og
líka lestarrými og bensíngeymar. Í sumum
loftskipanna, sem ætluð voru til hernaðar,
var innangengt um stigagang frá kjölnum og
upp á pall ofan á loftskipinu, þar sem komið
var fyrir vélbyssum og léttum fallbyssum.
Aflvélar loftskipanna voru síðan flestar 200
til 500 hestöfl hver vél, líkar aflvélum flug-
véla, en oft með minni snúningshraða, enda
loftskrúfur flugskipanna oftast með stærra
þvermál (5–6 m) en á flugvélum.
Í fyrri heimsstyrjöldinni 1914–1918 voru
flugvélar og loftskip mikilvæg. Loftskipin
voru mikið notuð við loftárásir einkum fyrstu
árin. Þau gátu borið mun þyngri sprengjur en
flugvélarnar. Þýsk Zeppelin-loftskip vörpuðu
sprengjum á breskar borgir m.a. á London og
á iðnaðarsvæði, t.d. á skipasmíðastöðvar og
járnbrautir. Þegar leið á stríðið minnkaði þó
mikilvægi loftskipanna. Þau voru allt of auð-
veld skotmörk fyrir vel þjálfaða flugmenn á
flugvélum, sem höfðu þróast verulega í stríð-
inu. Þá höfði loftvarnarbyssur líka orðið full-
komnari, svo að loftskipin urðu að fljúga í
meiri hæð, og áttu því örðugra með að hitta
mikilvæg skotmörk. Þótt loftskipin hækkuðu
flugið, þá gátu flugvélarnar náð til þeirra of-
anfrá og skotið á þau með vélbyssum og
eldsprengjum, sem kveiktu í eldfimu vetninu
í loftskipunum. Árið 1917 hættu Þjóðverjar
því alveg að nota loftskip til árása á landi.
Loftskip þau sem Þjóðverjar smíðuðu árið
1916 og gerðu árásir með á England voru um
200 m löng, 24 m í þvermál og með um 1.400
hestafla velar. Flughraðinn var áðeins um
100 km/klst, en þau gátu borið um 32 tonn.
Þýskar loftárásir
á Sunderland 1916
Í Sunderland og næsta nágrenni voru árið
1916 og eru enn einhverjar stærstu skipa-
smíðastöðvar í Bretlandi. Á teiknistofu einn-
ar þessara skipasmíðastöðva starfaði þá ís-
lenskur skipaverkfræðingur Bárður G.
Tómasson. Hann hafði lokið prófi skipa-
tæknifræðings í Helsingör í Danmörku og
síðan haldið til framhaldsnáms í Bretlandi og
lokið þar prófi í skipaverkfræði. Hann hafði
síðan fengið starf sem skipaverkfræðingur
við skipasmíðastöð í Sunderland.
Í endurminningum sínum segir Bárður svo
frá:
„Heimsstyrjöldin 1914–1918 hafði veruleg
áhrif á síðustu tvö árin, sem ég dvaldi í Eng-
landi. Fyrstu dagar ágústmánaðar 1914 voru
örlagaríkir. Skandinavískir vinir mínir voru
hver eftir annan kallaðir heim til að gegna
herþjónustu í sínum heimalöndum. Þeir
hlýddu kallinu, og sigldu brott með fyrstu
skipsferðum. Vinna mín á teiknistofunni var
óbreytt fyrst í stað, en í nóvember 1914 tók
breska ríkisstjórnin við rekstri skipasmíða-
stöðvarinnar William Doreford & Sons Ltd.
Danskur vinur minn Henry E.L. Sørensen og
ég vorum einu útlendingarnir á teiknistof-
unni, og við gerðum ráð fyrir að okkur yrði
sagt að hætta störfum. Skipasmíðastöðin
fékk hins vegar heimild yfirvalda til að við
mættum báðir starfa áfram. Skömmu síðar
voru okkur afhent barmmerki og vegabréf
eins og breskir þegnar fengu. Á barmmerk-
inu stóð ON WAR SERVICE 1914, þ.e. í her-
þjónustu 1914. Með þessu móti var almenn-
ingi gert ljóst, að við gegndum nauðsynlegum
störfum fyrir hervarnir Bretlands, þótt við
værum ekki í einkennisbúningi. Vegabréfin
veittu okkur aðgang að skipsmíðastöðinni,
sem nú var vernduð af hermönnum.
Í þessu sambandi vil ég ekki láta hjá líða að
segja frá einni þýskri loftárás á Sunderland.
LOFTSKIP
E F T I R H J Á L M A R R . B Á R Ð A R S O N
Bárður G. Tómasson, skipaverkfræðingur.
Myndin er tekin í Sunderland í Englandi 30.
ágúst 1915, en þar vann hann þá að hönnun
og teikningu skipa á skipasmíðastöðinni
William Doreford & Sons Ltd.
Zeppelin greifi yfir Öskjuhlíðinni í Reykjavík árið 1931 að taka fyrsta flugpóst frá Íslandi til útlanda. Myndirnar tók Alfreð D. Jónsson ljósmyndari í Reykjavík.
Loftskipin áttu sitt blómaskeið á þriðja og fjórða
áratug síðustu aldar. Saga þeirra er þáttur
í þróun flugtækni, sem nú er óðum að gleymast.