Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.2002, Blaðsíða 11

efnamanna, hefði leyfst að bera smákórónur
á þessum tíma, eru þær þó óneitanlega engu
að síður tengdar kóngafólkinu sterkum bönd-
um.
Í Bretlandi, þar sem konungsfjölskyldan
bjó á 19. öld við meira öruggi en kóngafólk
Evrópu, mynduðust kjöraðstæður fyrir þró-
un smákórónunnar. Viktoría drottning og
eiginmaður hennar, Albert prins, voru til að
mynda mikið áhugafólk um skartgripi og
prinsinn hafði hönd í bagga varðandi hönnun
a.m.k. þriggja smákóróna drottningar.
Drottningin var líka sérlega áhugasöm um
þetta höfuðskart og átti til að bera slíkt
djásn jafnvel áður en hún giftist sig árið
1840.
Það er ekki úr vegi að minnast þess hér að
Viktoría var aðeins 19 ára gömul er hún tók
við krúnunni árið 1837. Þegnar hennar gátu
ekki reitt sig á ljósmynd til að þekkja drottn-
ingu sína og glitrandi kórónan var því áhrifa-
mikil leið fyrir Viktoríu til að skera sig úr
fjöldanum. Eftir dauða Alberts árið 1861 tók
drottningin hins vegar upp sorgarklæði og
smákórónurnar viku fyrir hvítri hettu ekkj-
unnar.
Fjöldaframleiddar
gimsteinakórónur
Þegar Eðvarð VII tók við völdum í Bret-
landi 1901 hafði tignarmönnum fjölgað veru-
lega í kjölfar iðnbyltingarinnar og auðæfa
sem streymdu inn frá bresku nýlendunum.
Það var líka á þessum árum sem smákór-
ónurnar voru hvað eftirsóttastar og þúsundir
voru smíðaðar í London og París af skart-
gripafyrirtækjum á borð við Cartier, Bouc-
heron og Chaumet. Í Sankti Pétursborg bar
Fabergé síðan höfuð og herðar yfir aðrar
gullsmiði og með bættum samgöngum löðuðu
þessir þekktu skartgripahönnuð að viðskipta-
vini alla leið frá Ameríku.
Það var einmitt líka á þessum árum sem
hönnun smákórónunnar fer að skipta ekki
minna máli en steinarnir sem prýða hana.
Fjöldaframleiddar gimsteinakórónur vöktu
þannig litla hrifningu meðal sumra þjóð-
félagshópa og handsmíðaðar kórónur í anda
Art Nouveau listastefnunnar urðu áberandi.
Hönnuðirnir leituðu gjarnan hugmynda í
verkum handverksmanna miðalda, plöntu-
mótíf eru áberandi og óvenjulegur efniviður á
borð við kýrhorn var nú notaður við smíðina.
Hluti af skylduklæðnaði
drottningar
Eðvarð VII Bretakonungur lést árið 1910
eftir aðeins níu ára valdatíma. Sonur hans
Georg V. tók þá við krúnunni, en kona hans
María drottning þótti sérlega hátignarleg og
bar smákórónuna vel. Í slíkum hávegum var
smákórónan líka höfð á valdatíma Georgs að
hún var jafnvel hluti af skylduklæðnaði
drottningarinnar heima fyrir. Í skrifum lafði
Cynthiu Colville kemur þannig fram að
„næstum því á hverju kvöldi snæddu kon-
ungur og drottning hans ein, eða ásamt börn-
um sínum, í íbúð sinni í höllinni. Konungur
klæddist kjólfatajakka […] og drottningin
setti ávallt upp smákórónu fyrir matinn.“
Þótt kórónan hafi verið hluti af skyldu-
klæðnaði drottningar við jafn hversdagsleg
tækifæri og kvöldverð með eiginmanninum,
voru tímarnir engu að síður teknir að breyt-
ast. Smákórónur þær sem voru hannaðar á
þriðja áratugnum, gjarnan í anda Art Deco-
listastefnunnar eða undir kínverskum áhrif-
um, búa þannig yfir mun meiri fjölbreytileika
en forverar þeirra. Nú skyldi smákórónan
geta skipt um hlutverk eftir hentugleik,
henni breytt í hálsmen, nælu eða armbönd
með örfáum handtökum. Og þótt hugmynda-
ríki hönnuðana hafi verið fá takmörk sett og
smákórónan vissulega orðið hagnýtari gripur
fyrir vikið, er því ekki að neita að tími henn-
ar var um leið liðinn undir lok.
Heimild:
Geoffrey Munn Tiaras Past and Present.
annaei@mbl.is
Smákóróna úr gulli og postulíni, en þessi sveigur úr appelsínublómum var gjöf frá Albert prins til
eiginkonu hans Viktoríu drottningar á brúðkaupsafmæli þeirra árið 1846. Óþroskuðu appels-
ínurnar fjórar sem sjá má milli blómanna framan á sveignum tákna börnin þeirra fjögur.
Á leið til hirðarinnar eftir James Hayllar (1863). Konurnar tvær eru á leið til hirðarinnar þar sem
eldri konan mun kynna nýgifta dóttur sína fyrir konunginum. Báðar bera þær smákórónu, sem
gefur hjúskaparstöðu þeirra til kynna, á meðan hestvagninn, klæðnaður og skartgripir sýna hve
þjóðfélagsstaða þeirra einangrar þær frá heiminum fyrir utan.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. JÚNÍ 2002 11
Hvað eru sígaunar og hafa þeir
einhverja sérstaka tónlistarstefnu?
SVAR: Sígaunar eru stærsti minnihlutahópur í
Evrópu. Hugsanlega búa allt að átta milljónir
sígauna á meginlandinu í dag, aðrar heimildir
telja þá á bilinu tvær til fimm milljónir, en erfitt
er að áætla fjölda þeirra þar sem þeir eru
sjaldnast taldir í manntölum vegna flökkulífs.
Flestir sígaunar búa í Austur-Evrópu. Sjálfir
nefna sígaunar sig Rom eða Romani, sem er
komið úr sanskrít og merkir „maður“ eða „eig-
inmaður“.
Sígaunar eiga rætur að rekja til Indlands en
á miðöldum höfðu þeir flust búferlum og sest að
víða í Evrópu, flestir líklega í suðausturhluta
Evrópu. Fyrst fóru þeir til Persíu um árið 1000
og þaðan til Grikklands snemma á 14. öld. Frá
Grikklandi fluttust þeir til Balkanlandanna og
síðan vestur á bóginn, alla leið til Englands. Í
Evrópu unnu þeir fyrir sér, til dæmis við járn-
smíðar eða sem skemmtikraftar. Þannig gátu
þeir séð sér farborða án þess að gerast ánauð-
ugir bændur.
Í Englandi á 16. öld ofsótti Hinrik VIII þá
sígauna sem ekki vildu gerast bændur og í
Rúmeníu voru sígaunar hnepptir í þrældóm af
landeigendum og seldir á uppboðum allt til árs-
ins 1856. Á tímum helfararinnar voru allt að
400.000 sígaunar teknir af lífi.
Enginn hefur getað skýrt fyllilega af hverju
sígaunar tóku sig til og fluttu búferlum frá Ind-
landi. Forn persnesk fræði geta þess að um árið
1000 hafi shahinn í Persíu boðið allt að 12.000
sígaunum til ríkis síns til að skemmta þegnum
sínum með hljóðfæraslætti. Eftir söng og hljóð-
færaslátt um árabil í ríki Persa áttu sígaunarnir
síðan að hafa haldið för sinni áfram vestur á
bóginn.
Tónlist sígauna er jafn fjölbreytileg og löndin
sem þeir búa í og skilin á milli sígaunatónlistar
og annarra tónlistarhefða eru oft mjög óljós.
Lítil sátt er um það hvernig beri að skilgreina
hugtakið sígaunatónlist. Sumir telja að tónlist
sígauna sé eingöngu sú sem sígaunar leika fyrir
sjálfa sig á eigin tungumáli, á meðan aðrir segja
að í raun sé ekki til hrein sígaunatónlist, vegna
þess að hún hafi ætíð lagað sig að tónlistarhefð
þess lands sem sígaunarnir bjuggu í hverju
sinni.
Þeir sígaunar sem höfðu lifibrauð sitt af
hljóðfæraslætti (og nefndust lautari) þurftu að
geta leikið þá tónlist sem áheyrendur vildu
hlýða á. Þeir reyndu þess vegna að læra tónlist
„innfæddra“ til þess að tryggja sér sem mesta
atvinnu. Þar sem algengt var að sígaunar helg-
uðu sig hljóðfæraleik fóru ýmsir að kalla alla
tónlistarmenn sígauna, þótt þeir væru alls ekki
komnir af sígaunum. Í sumum tungumálum er
eitt og sama orðið notað yfir tónlistarmann og
sígauna.
Færa má fyrir því rök að tónlist sígauna hafi
breyst og þróast eftir því sem þeir fluttu sig frá
einu landi til annars. Líklegt er að sígaunar hafi
tekið upp einkenni þeirrar tónlistar sem fyrir
var, hvar sem þeir fóru, og blandað eigin tón-
listarhefð og einnig varð tónlist „innfæddra“
fyrir áhrifum af tónlist sígauna. Margt í sí-
gaunatónlist Ungverjalands minnir á ung-
verska þjóðlagatónlist, og sígaunatónlist á
Spáni hefur spænskan flamenco-hljóm. Klass-
ísk tónskáld, eins og til dæmis Liszt, Dvorák,
Rachmaninov og ekki síst Bartók urðu fyrir
miklum áhrifum af sígaunatónlist. Gítarleik-
arinn og goðsögnin Django Reinhardt, sem var
af sígaunaættum, blandaði saman á áhrifaríkan
hátt sígaunatónlist og amerískri djasstónlist.
Hvað sem þessum kenningum líður, eru þó
hægt að greina nokkur atriði sem einkenna alla
sígaunatónlist. Tónaröð sem tónlist sígauna
byggir á, skalinn c-d-es-fís-g-as-b-c, er frá-
brugðinn hinum hefðbundnu dúr og moll tón-
tegundum sem vestræn tónlist byggist á. Einn-
ig ber mikið á krómatík, eða hálftónsbilum, og
notkun svonefndra míkrótóna í tónlistinni.
(Vestrænn tónskali byggist upp á heiltóns- og
hálftónsbilum, en í tónlist sígauna eru enn
minni tónbil; míkrótónbil.) Eins er spuni mjög
mikilvægur þáttur í tónlistinni, en allt rennir
þetta stoðum undir þá kenningu að tónlist sí-
gauna eigi rætur að rekja til tónlistar Miðaust-
urlanda eða indverskrar tónlistar. Þessir þættir
eru þó ekki einsdæmi í tónlist sígaunanna, þá er
einnig finna í annarri tónlist.
Tónlist sígauna er iðulega sungin, og þá af
karlmanni, því að þótt stúlkubörn séu hvött til
að syngja og dansa, helga flestar konur sig
hlutverki eiginkvenna og mæðra þegar þær
komast á fullorðinsaldur. Raddbeitingin er sér-
stök, en sígaunar nota svokallaða brjóströdd í
stað höfuðraddar; það gefur tónlist þeirra
hrárri hljóm. Hljóðfæraval sígauna er mismun-
andi eftir svæðum, en segja má að þeir hafi í
gegnum tíðina notast við það sem hendi var
næst. Oft var það einfaldlega eitthvað sem
hægt var að slá takt með, eins og til dæmis
skeiðar, en annars fer söngurinn mikið fram við
undirleik fiðlu og cymbaloms.
Tónlistarmaðurinn beitir ýmsum brögðum til
að hreyfa við hlustandanum og tilfinningum
hans. Leikræn tilþrif í tilfinningaþrunginni tón-
listinni eru mikil, og notar flytjandinn óspart
ævintýralegar hraðabreytingar, skreytinótur
og skyndilegar áherslur, til að toga tónlistina -
og tilfinningar áheyrandans - til og frá. Hávaða-
samar brass-sveitir sem spila á tryllingslegum
ofsahraða eru önnur tegund sígaunatónlistar
og bera því glöggt vitni hve fjölbreytt sígauna-
tónlist er.
Ása Briem tónlistarmaður og Jón Gunnar
Þorsteinsson bókmenntafræðingur
Hvernig geta fuglar fundið
ánamaðka í moldinni?
SVAR: Fuglar heyra ákaflega vel og geta
greint hljóðtíðni sem nær nokkuð út fyrir þau
mörk sem mannseyrað greinir. Fræðimenn
telja því líklegt að fuglar geti einfaldlega heyrt í
smádýrum sem skríða um í jarðveginum.
Heyrn fuglanna er svo næm að þeir geta stað-
sett ánamaðkinn eða skordýrið og stungið
goggnum niður nákvæmlega á þeim stað sem
dýrið er og veitt það.
Við höfum flest séð fugla eins og skóg-
arþröstinn (Turdus iliacus) og starrann (Sturn-
us vulgaris) vappandi um garða og tún skim-
andi niður fyrir sig í grasið eða moldina. Þegar
þeir gera þetta eru þeir einfaldlega að hlusta
eftir hljóðum frá skordýrum og ormum sem eru
niðri í moldinni.
Jón Már Halldórsson líffræðingur
HVAÐ ERU
SÍGAUNAR?
Á meðal spurninga sem svarað hefur verið á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: hvað er
steinkol, hvað er sjávarfló, hvaða leiðir eru til úrbóta þegar jarðvegs-
mengun er orðin mikil og hvers vegna eru íslenskar kartöflur rauðar?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Golli
Sígaunahljómsveitin Taraf de Hajdouks lék á Listahátíð við miklar vinsældir.