Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.2002, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. JÚNÍ 2002
S
Á hópur tuttugu og þriggja
myndlistarmanna sem er sam-
ankominn á sýningunni Akur-
eyri í myndlist II hefur komið
fram fyrir tjöld á síðustu
tveimur áratugum síðustu ald-
ar. Flestir þeirra eiga uppruna
sinn að rekja til Akureyrar eða
nágrennis, aðrir hafa dvalið þar um lengri
tíma og tengjast myndlistarlífinu á staðnum.
Allir eiga sameiginlegt að vera „brottfluttir“
og eiga sér fastan bústað annars staðar. Þessi
sýning er önnur í röðinni, en á síðasta ári var
haldin sýning á verkum sextán myndlistar-
manna búsettra á Akureyri.
Þegar litið er á þátttakendur úr þessum
tveimur sýningum saman má ljóst vera að
margir myndlistarmenn frá Akureyri hafa
verið umsvifamiklir á íslenskum myndlistar-
vettvangi með einum eða öðrum hætti. Og ef
tekið er mið af aðdragandanum að því að þessi
hópur kom fram þá má jafnvel tala um spreng-
ingu sem á sér ekki samsvörun í öðrum list-
greinum, án þess að lítið sér gert úr afrekum
Akureyringa innan þeirra. Þeir myndlistar-
menn sem hafa komið frá Akureyri á síðasta
aldarfjórðungi eru óvenjulega margir og góðir
og skýringarnar hlýtur því að vera að finna í
aðstæðum sem hafa verið hagstæð myndlist-
inni sérstaklega.
Úr því að til sýningarinnar er ekki stofnað
með sérstaka listræna hugmynd að baki, þá er
kannski ekki við því að búast að það megi
finna rauðan þráð milli verka listamannanna.
Hins vegar, þegar tekið er tillit til þess að hóp-
urinn er allur úr sama bæjarfélaginu og flestir
innan hans hafa lært við sömu skólana, setið
saman á skólabekk eða unnið og sýnt saman,
þá gæti maður samt sem áður búist við að
þessi sameiginlegi bakgrunnur myndi skilja
eftir sig einhver spor. En þegar verk þessa
hóps eru skoðuð saman virðast allar tilraunir
til að finna slíkt samhengi langsóttar og það er
umhugsunarvert að verkin skuli ekki eiga
meira sameiginlegt en raun ber vitni. Ef litið
er yfir verkin á þessari sýningu þá sést vel sá
margbreytileiki sem var að finna í íslenskri
myndlist hjá þeim myndlistarmönnum sem
koma fram eftir 1980.
Kynslóðaskipti í myndlist
Að mörgu leyti urðu kaflaskil í íslensku
menningarlífi um og eftir 1980 og ákveðin
kynslóðaskipti í myndlist hófust. Það fór ekki
aðeins að bera á nýjum listrænum hræringum
heldur gjörbreyttist andrúmsloftið við upphaf
níunda áratugarins. Fjölmargir atkvæðamikl-
ir listamenn, sem nú eru í fremstu röð, komu
fram eða voru við nám á þessum árum. Meðal
þeirra fyrstu voru Kristján Steingrímur Jóns-
son og Guðmundur Oddur Magnússon, sem
voru við nám bæði á Akureyri og Reykjavík
undir lok áttunda áratugarins, en fast á hæla
þeirra komu Haraldur Ingi Haraldsson, Sig-
urbjörn Jónsson, Kristinn E. Hrafnsson og
Þorvaldur Þorsteinsson.
Sá atburður sem markar þessi kaflaskil á
fyrstu árum níunda áratugarins er tilkoma
nýja málverksins. Nýja málverkið sem slíkt er
kannski ekki með merkilegustu köflum í ís-
lenskri listasögu frá listrænu sjónarmiði og
stóð tiltölulega stutt við. En stefnan virkaði
sem sundrandi afl sem þeytti listamönnum í
ólíkar áttir. Það hafði svipuð áhrif og pönkið
og nýbylgjan sem umturnaði tónlistarlífi ung-
menna með ærandi hávaða og fyrirgangi.
Hafa verður í huga þegar nýja málverkið
ber á góma, að almennt var ekki litið á það
sem afgerandi skref í framþróun listarinnar,
heldur fremur sem uppbrot og afneitun á
stirðnuðum hugsunarhætti. Tilfinningin var
sú að listin væri lent í öngstræti, hvort sem um
væri að ræða samtímalist eða nútímalist. Það
var líka þannig sem var gengið til verks í byrj-
un, með allt að því ofbeldiskenndri ákefð og
drunandi pönkið í eyrum.
Eins og svo margir af sömu kynslóð fór
Kristján Steingrímur í gegnum hreinsunareld
nýja málverksins eftir nýlistalærdóminn. Að
vissu leyti endurspeglast þetta enn í verkum
Kristjáns nú, þar sem vissir þættir úr kons-
eptlist og expressjónísku málverki eru steypt-
ir saman til að þjóna sömu hugmynd. Guð-
mundur Oddur hefur ávallt haldið á lofti þeirri
fagurfræði, eða öllu heldur and-fagurfræði,
sem Dieter Roth og fylgismenn hans blésu
honum í brjóst fyrir daga nýja málverksins og
hann fann henni farveg á sviði hönnunar.
Hvað nú?
Ný-expressjóníska æðið rann fljótt af
mönnum, en eftir sat spurningin: Hvað nú? Í
hönd fóru ráðvilltir tímar og það þurfti að átta
sig á breyttu landslagi. Það var engu líkara en
að listin hefði villst af leið. Póstmódernismi
var ekki enn orðið tískuorð og leiðarvísir.
Nýja málverkið ól af sér glannalega einstak-
lingshyggju sem hefur verið allsráðandi í
myndlist síðan. Listin hefur náttúrlega alltaf
verið einstaklingsbundin og listamenn hafa
gefið kennisetningum langt nef. En það sem
var sérstakt við einstaklingshyggju níunda
áratugarins var að enginn stóð uppi sem sig-
urvegari eða hetja. Tími hinna „stóru“ virtist
liðinn. Menn skynjuðu það ekki lengur að sag-
an hefði fundið sér farveg í gegnum verk til-
tekinna meistara sem aðrir gætu fylgt.
Fram að þessu höfðu listamenn haldið í þá
trú að það væri viss rökræn framvinda í list-
inni, eitt tók við af öðru og það sem kom á und-
an var forsenda fyrir því sem kom á eftir. En
nú gat hvað sem er gerst, sagan gat endurtek-
ið sig og ósamstæðar liststefnur gátu dafnað
hlið við hlið án árekstra. Þegar menn sögðu
áður fyrr að allt væri mögulegt í myndlist var
það í anda síaukins frelsis undan hefðum og
höftum, en nú þegar engar hindranir stóðu í
veginum hefur þetta heróp róttækrar listar
misst allt bit.
Viðbrögðin við þessu undarlega stjórnleys-
isástandi voru misjöfn. Sumir leituðu aftur í
ræturnar og reyndu að finna einhverja fót-
festu í myndlistarhefðinni hjá vel þekktum og
traustum fyrirmyndum sem þeir gætu notað
til að skapa sitt eigið samhengi. Þannig væri
hægt að staðsetja verk málara eins og Sig-
urbjörns Jónssonar, sem fann sínar listrænu
fyrirmyndir meðal málara af kynslóð Louisu
Matthíasdóttur, Páls Sólnes, sem hefur málað
í anda expressjónískra abstraktmálara af kyn-
slóð eftirstríðsáranna, og Jónasar Viðars sem
hefur leitað fanga lengra aftur í tímann í
klassískari fyrirmyndum málaralistarinnar.
Enginn gekk þó lengra en Kristín Gunnlaugs-
dóttir sem sótti myndmál og stílbrögð í alda-
gamla ítalska íkonahefð. En verk Kristínar
eru einmitt ágætt dæmi um hvernig hægt var
á þessum tíma að komast að fullgildum nið-
urstöðum út frá jafn fjarstæðukenndum for-
sendum.
Aðrir fór þá leið að reyna að finna nýja fleti
á málaralistinni handan við hin margtuggðu
prinsíp um myndflöt, myndrými, form og liti.
Það má almennt segja að málverkið hafi geng-
ið í gegnum mjög fjörugt tímabil næsta ára-
tuginn. Listamenn tóku að fást við málverkið á
nýstárlegan hátt. Fyrstan ber að nefna Sigurð
Árna sem lagði til atlögu við hinn klassíska
skilning á myndrými og dýpt og snýr röngunni
með tálsýnum. Í þeim stóra hópi sem fæddust
um miðbik sjöunda áratugarins eru málarar
sem fara óvæntar leiðir, eins og Birgir Snæ-
björn Birgisson, Sigtryggur Baldvinsson og
Gústav Geir Bollason. Allir eru þeir ólíkir inn-
byrðis, Birgir með sínar fölu, súrrealísku
mannamyndir, Sigtryggur með optíska útúr-
snúninga á módernískri abstraktlist og Gúst-
av sem notar ljósmyndir og uppdrætti sem
efnivið í málverk þar sem myndrýmið er sund-
urgreint og endursmíðað. En allir fjórir eiga
þeir það sameiginlegt að nálgast málverkið af
klínískri yfirvegun fagmannsins – þar er eng-
inn expressjónískur óhemjuskapur.
Miðbik níunda áratugarins var valdatíð
Thatchers og Reagans þegar allsráðandi var
efnishyggja sem í öfgakenndri mynd kom
fram í taumlausri gróðahyggju, en einnig í því
að nærtæk, áþreifanleg, efnisleg gæði voru
tekin fram yfir hugsjónir, stefnuskrár eða
dýpri merkingar. Víðfeðm og þung málverk og
efnismiklir skúlptúrar ýttu til hliðar efnisrýrri
konseptlist og gjörningum. Á áttunda ára-
tugnum hafði mikið verið talað um upplausn
listhlutarins, en nú var þeirri þróun snúið við.
Það er því ekki að furða þótt rýmislist hafi
fengið meðbyr. Á níunda áratugnum vaknaði
aftur áhugi á möguleikum höggmyndalistar
sem skilaði sér í því að margt hæfileikafólk
lagði starfsorku sína í hana. En svipað og með
málverkið leituðu listamenn sinn í hverja átt-
ina með hugmyndir sínar: Hvaða leið átti t.d.
að finna út úr naumhyggju sjöunda og áttunda
áratugarins? Það má glöggt sjá af verkum
þeirra sem hér sýna og geta talist til rým-
islistar hversu margslungin viðfangsefni
hennar eru orðin og hversu erfitt það getur
verið að draga nokkrar skýrar markalínur
milli liststefna og jafnvel milli þrívíðrar og tví-
víðrar listar.
Akureyringar þekkja verk Sólveigar eflaust
best af Vinabæjarskúlptúrnum sem stendur
við Hafnarstræti, en í verkum sínum, þar sem
hún blandar saman fígúratívum og óhlut-
bundnum formum, notar hún kunnugleg efni
úr höggmyndahefðinni, marmara og brons. Í
verkum Hólmfríðar Harðardóttur aftur á móti
eru innviðir verksins orðnir að völundarhúsi
sem er við það að leysast upp á jöðrunum.
Rýmisverk Kristins E. Hrafnssonar eiga það
til að renna saman við umhverfið og taka mið
af stað og stund, gangstéttarhellur, brunnlok
og áletranir virka eins og punktar eða viðmið-
anir í umhverfinu sem er ætlað að benda á
þann möguleika að allt geti gerst hvar sem er.
Og frammi fyrir maskínum fáránleikans sem
Pétur Örn Friðriksson smíðar af stakri ná-
kvæmni, þá er yfirleitt spurning hvort það hafi
eitthvað upp á sig að lýsa þeim sem skúlptúr-
um.
Endurvakning á
síðkonseptlist
Þegar kom fram á tíunda áratuginn var eins
og sagan hefði spólað til baka. Konseptlist sjö-
unda og áttunda áratugarins var aftur á dag-
skrá, af enn meiri þunga, með sínum torræða,
þurra húmor. Meðal þeirra listamanna á sýn-
ingunni sem tilheyra þessari endurvakningu á
síð-konseptlist eru Hlynur Hallsson, bræð-
urnir Ásmundur og Snorri, Valka og Jóní
Jónsdóttir. Við þennan hóp má bæta Þorvaldi
Þorsteinssyni, listamanni hinna mörgu ásjóna.
Þótt Þorvaldur sé eldri, fæddur 1960, þá eiga
verk hans meiri samleið með verkum þessara
yngri listamanna. Hann brúar að vissu leyti
bilið milli elstu og yngstu þátttakendanna í
hópnum.
Við verðum þó að vara okkur á því að leggja
hugmyndalist þessara tveggja kynslóða að
jöfnu. Þótt yfirborðseinkennin geti virst lík,
þá er andinn á bak við gjörólíkur. Ósamstæðar
liststefnur og efnistök gætu tilheyrt sama
listaverki án árekstra. Ekki er lengur mögu-
legt að draga ályktanir um merkingu og inn-
tak verka út frá stílfræðilegum yfirborðsein-
kennum, sambandið milli forms og innihalds
er handahófskennt og háð duttlungum höf-
undarins.
Hér áður fyrr voru konseptlistamenn oft
uppteknir af tilbrigðum forms og aðferðar og
hversu hreinræktuð hún gæti orðið, en nú
skiptir það ekki eins miklu máli. Megináhersl-
an hefur færst yfir á það hlutverk sem verkið
eða verknaðurinn gegnir í samskiptum lista-
mansins við umhverfið og þær aðstæður sem
hafa áhrif á möguleika listamannsins til að
hafa áhrif á umhverfi sitt. Hjá Þorvaldi og
yngstu listamönnunum er listaverkið sem
skýrt afmarkað og kompónerað verk ekki
lengur aðalatriði. Nú stendur það eftir sem
vitnisburður um hlutverkaleik listamannsins:
hvað er það við hlutverk listamannsins sem
gerir að verkum að hann verður trúverðugur í
augum annarra? Á hverju á að byggja sam-
band listamanns og almennings? Hversu langt
getur hann gengið án þess að vera úthrópaður
trúður og loddari?
Þessi yfirborðskenndi þeytingur um lista-
sögu síðustu ára gerir lítið til að auka skilning
okkar á margslungnum verkum einstakra
listamanna og segir okkur aðeins það sem við
vissum fyrir, að þeir eru allir sérstakir á ein-
hvern hátt. En sagan segir okkur líka að það
er alveg sama hvað menn gera eða hvar menn
staðsetja sig: það er engin leið að sleppa und-
an tíðarandanum.
Sigurður Árni Sigurðsson: Með sól í hnakka.
Páll Sólnes: Metropoll. Jóní Jónsdóttir: Portrett af trúði.
AKUREYRAR-
FYRIRBÆRIÐ
Símtal frá útlöndum og póstkort af Pollinum eða Hud-
son-fljóti, lóðréttar hreyfingar og bronsaður heið-
ursborgari. Veðursældarbláar rennireiðar á rúntinum
og lystigarðsgrænir trúðar hafa tapast og fundist.
Þetta og fleira ber á góma á Akureyri í myndlist II.
GUNNAR J. ÁRNASON fjallar um sýninguna sem
opnuð verður í Listasafninu á Akureyri í dag.
Höfundur er listheimspekingur.