Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.2002, Blaðsíða 10

Í
SLENSKAN á fá orð yfir kórónur og
þann fjölbreytileika sem einkennt get-
ur þennan höfðubúnað. Á enskri
tungu eru orðin tiara, sem er af pers-
neskum uppruna, diadem, sem á ræt-
ur sínar í gríska orðinu diadein – að
binda um, og rússneska orðið kokos-
hnik – hanakambur öll notuð til að
lýsa þessum sérkennilega höfuðbúnaði sem
naut mikilla vinsælda allt frá síðari hluta 18.
aldar og fram á fyrri hluta þeirrar 20. Í ís-
lensku er orðið smákóróna hins vegar látið
ná yfir þær allar.
Víða erlendis er smákórónan nú gengin í
endurnýjun lífdaga og hafa þekktir hönnuðir
m.a. gert hana að viðfangsefni sínu á unda-
förnum árum. Annars staðar hvarf hún aldrei
af sjónarsviðinu, og hefur til að mynda lengi
verið hluti af íburðarmiklum brúðarklæðum í
Austurlöndum fjær. Fjöldi sýningargesta í
Victoria & Albert-safninu í Lundúnum sýnir
þá svo ekki verður um villst að smákórónan
þykir enn áhugaverður gripur. Sagn- og list-
fræðilegt gildi hennar stendur líka enn fyrir
sínu, þótt freistandi kynni að vera að afskrifa
hana sem eina af táknmyndum arfgengra
stéttaskiptinga á fyrri öldum, sem lítið vægi
hafa hjá lýðræðisþjóðum nútímans.
Eignuð Díónýsosi
Uppruna smákórónunnar má að mati
skartgripasagnfræðingsins Geoffrey Munn
rekja allt aftur til lauf- og blómsveiga á járn-
öld og þess hlutverks sem sveigarnir gegndu.
Lauf- og blómsveigar voru notaðir til krýn-
ingar við viss tækifæri og urðu fastur þáttur
í félagslegum athöfnum. Með tímanum öðl-
uðust plönturnar síðan táknræna merkingu –
hinir sigursælu voru krýndir lárviðarkransi
og brúðhjón brúðarlaufi og svo má lengi
telja. Aukin verkkunnátta gerði handverks-
mönnum síðar fært að færa kransana í var-
anlegra form þegar farið var að vinna kopar
og aðra málma.
Goðsagnir eigna uppruna diadem kórón-
unnar gríska guðinum Díónýsosi. Kórónan
ber hins vegar um margt merki menningar-
samfélaga Etrúska og Skýþíumanna sem
þykir renna stoðum undir þær kenningar að
uppruna diadem kórónunnar sé þar að finna,
þótt forngrískir handverksmenn séu taldir
hafa komist fljótt upp á lag með hönnunar-
möguleika hennar.
Þótt fáar minjar um smákórónur hafi varð-
veist frá fornum menningarsamfélögum þyk-
ir gulldiskur frá suðurhluta Rússlands, þar
sem stríðsgyðjan Aþena ber hjálm prýddan
kórónu, gefa til kynna að höfuðbúnaðurinn
hafi þá þegar verið orðinn tákn tignarfólks.
Rómverjar eiga síðan heiðurinn af því að
skreyta kórónuna eðalsteinum og urðu glitr-
andi steinar eftirleiðis einn veigamesti þáttur
hennar. Með falli rómverska heimsveldisins
og auknum ítökum kirkjunnar dró hins vegar
úr vinsældum kórónunnar á miðöldum, og
þótt hún gegndi áfram sínu hlutverki í kon-
unglegum portrettmyndum var það ekki fyrr
en á seinni hluta 18. aldar að hún varð á ný
hluti af klæðnaði heldri kvenna.
Tákn um gleði og virðingu
hjónabandsins
Á 18. öld var það hins vegar fyrir tilstilli
fornleifauppgröfts við Pompeii á Ítalíu að sýn
manna á mynd- og höggmyndalist fyrri alda
gjörbreyttist. Ný-klassíska listastefnan á
rætur sínar í þessum fornleifafundum og
endurreisn smákórónunnar, á seinni hluta 18.
aldar, er rakinn til þessarar sömu stefnu.
Fornir gullmunir kveiktu hugmyndir að nýj-
um gripum og sú ákvörðun Napóleons Bona-
partes að tryggja valdastöðu sína með því að
krýna sig sem keisara að hætti Rómverja
hafði sitt að segja. Ný-klassíska stefnan
ruddi úr vegi fyrri tískustraumum og smá-
kórónan varð hluti klæðnaðar aðalskvenna,
sem tóku henni fagnandi.
Á Bretlandi naut smákórónan ekki síður
vinsælda en á meginlandinu, og áttu Bretar
e.t.v. styttra að sækja áhugann. Notkun smá-
kórónunnar hafði nefnilega tíðkast í Bret-
landi allt frá því á 15. öld og var orðin hefð
fyrir því að brúður bæri gimsteinum skreytta
kórónu á brúðkaupsdaginn. Kórónan var þar
með ekki lengur hluti af forréttindum kónga-
fólks, heldur var hún einnig tákn um gleði og
virðingu hjónabandsins.
Vaxandi vinsældir smákórónunnar breyttu
heldur ekki þeim tengslum. Smákórónan hélt
áfram að vera höfuðbúnaður giftra kvenna.
Brúður bar þannig gjarnan kórónu í fyrsta
skipti á brúðkaupsdaginn og í sumum til-
fellum var um erfðagripi að ræða – kórónur
sem aðeins voru notaðar í brúðkaupum. Í
öðrum tilfellum var kórónan hins vegar sér-
smíðuð fyrir brúðina í tilefni dagsins.
Sem táknmynd ástar giftra hjóna skipti
steinaval og hönnun smákórónunnar umtals-
verðu máli. En samkvæmt fornum gimstein-
fræðum ber hver steinn ákveðna merkingu,
líkt og blómin höfðu gert allt frá tíma blóm-
sveiganna. Rúbínsteinar og demantar, sem
skreyta margar smákórónur gefa þannig í
skyn varanlegar ástríður, á meðan eikar-
sveigur skrýddur túrkíssteinum þýðir að
ekkert geti sigrast á sannri ást.
Þegar Elísabet drottningarmóðirin heitin,
þá lafði Elísabet Bowes-Lyon, giftist Georg
VI árið 1923, gaf faðir hennar henni dem-
antskrýdda smákórónu í líki sveigs af villtum
rósum. Rósirnar stóðu fyrir öll svipbrigði ást-
arinnar á meðan demantarnir samsvöruðu ei-
lífðinni.
Þótt aðalskonum, og síðar eiginkonum
Smákóróna skrýdd villtum rósum úr demöntum táknar eilífðina og fjölmörg svipbrigði ást-
arinnar. Kórónuna fékk Elísabet drottningarmóðir á brúðkaupsdag hennar og Georgs VI 1923.
Smákóróna í Art Nouveau-stílnum sem hönnuð var af Frederick Partridge um 1900. Í stað
eðalmálma og gimsteina er kórónan gerð úr kýrhorni og skreytt mánasteinum.
Kokoshnik-kórónur nutu mikilla vinsælda í Evrópu um aldamótin. Lögunin byggist á hefðbundnu
höfuðfati sem tilheyrir rússneska þjóðbúningnum. Kórónan hlaut aukna upphefð er gullsmiðir á
borð við Fabergé höfðu skreytt hana gimsteinum og þar með vakið áhuga efnafólks á henni.
TÁKNMYND
STÉTTA-
SKIPTINGAR?
Kórónur skreyttar glitrandi gimsteinum, strútsfjöðrum
og kýrhorni eru meðal þess sem ber fyrir augu sýn-
ingargesta í Victoria & Albert-safninu í Lundúnum.
Kórónurnar, svo nefndar smákórónur, nutu gífurlegra
vinsælda meðal efnafólks og aðalsmanna á 19. öld.
ANNA SIGRÍÐUR EINARSDÓTTIR komst að því að
smákórónan virðist nú njóta vissrar endurreisnar.
Portrett af konu með gullsveig um höfuð sem
eignað er Isidoru meistaranum frá um 100-
110 e.Kr. Talið er að uppruna smákórónunnar
megi rekja til notkunar blómsveiga við fé-
lagslegar athafnir á tímabilinu fyrir járnöld.
Kínversk áhrif eru sterk í þessari smákórónu sem hertoginn af Westminster færði eiginkonu
sinni Loeliu Ponsonby er þau giftu sig árið 1930. Hluta kórónunnar má taka af festingunni og
nota sem demantshálsmen líkt og algengt var um smákórónur á fjórða áratugnum.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. JÚNÍ 2002