Tíminn - 01.04.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 1. apríl 1989
Tímirm
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi:
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar:
Aöstoðarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Kristinn Finnbogason
Indriöi G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guömundsson
EggertSkúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaöaprent h.f.
Frá og meö 1. mars hækkar:
Mánaðaráskrift kr. 900.-, verö í lausasölu 80,- kr. og 100,- kr. um
helgar. Áskrift 900.- Grunnverð auglýsinga kr. 595,- pr. dálksentimeter
Póstfax: 68-76-91
Keflavík 40 ára
Keflavíkurbær á merkisafmæli um þessar
mundir og minnist þess með ýmsu móti. í
Keflavík er öflugt og vaxandi bæjarsamfélag,
sem býr við þá sérstöðu, að byggja á gömlu og
nýju - sjósókn og fiskvinnslu en vera jafnframt
hlið okkar að umheiminum.
Keflavíkurbær hefur þróast í samræmi við
þetta. Að vísu hefur sjósókn og fiskvinnsla átt
erfitt uppdráttar um sinn, og hefur þar borið
nokkurn skugga á, einkum þegar haft er í huga,
að Keflavík er frægur sjósóknar- og höndlunar-
staður í sögunni og hefur því til mikils að vinna
að halda við þeirri gömlu hefð, sem um leið er
til hagsbóta fyrir íbúana.
En að hinu leytinu hefur bærinn vaxið og
dafnað í skjóli mikillar umferðar og góðra
atvinnuskilyrða, sem alþjóðavöllurinn á Mið-
nesheiði veitir. Pá hefur atvinna fylgt veru
varnarliðsins á sama stað. Hitt er óumdeilt og
ber bæjarfélaginu gott vitni, að áhrifa af því
nábýli við varnarliðið, sem staðið hefur síðan
árið 1951, gætir sáralítið. Það er mikill vitnis-
burður um þann styrk, sem bæjarfélagið og
íbúar þess búa yfir, og þær ófúnu rætur, sem
þessi brjóstvörn gegn erlendum áhrifum á í
íslensku þjóðlífi.
Pótt Keflavíkurkaupstaður sé aðeins fjörutíu
ára á staðurinn aldalanga sögu, þar scm bæði
Englendingar og Þjóðverjar versluðu og reru til
fiskjar. Síðan settust Danir að í Keflavík,- en
kunnastir kaupmenn af því slekti voru Jacobæ-
us, Duus, Fischer, Hansen og Knudtzon, sem
allir komu eftir lok einokunarverslunar.
En það hafa einnig þekktir íslendingar átt
heima í Keflavík, og unnið staðnum margt
gagnið. í þeim hópi hefur mest borið á
útgerðar- og framkvæmdamönnum, sem nýttu
)þá aðstöðu, sem staðurinn bauð upp á hvað
snerti fiskveiðar, fiskverkun og verslun. Nú
ij hefur byggðin aukist það mikið á hinu gamla
j Rosmhvalanesi, að talað er um að tengja
j saman hina mörgu þéttbýlisstaði sem risið hafa
upp á litlu svæði. Pað væri góð þróun og í
samræmi við stórhug þessara byggðarlaga.
Gott dæmi um hvað Keflavík er tengd
j sjónum birtist í kvæði Magnúsar Stefánssonar
j (Arnar Arnarsonar) um Stjána bláa, sem um
leið varð einn kunnasti sæfarandi seinni tíma.
Hann strengdi klóna. Það gera þeir Keflvíking-
ar og aðrir Suðurnesjamenn.
Um leið og Tíminn sendir hinum fertuga
kaupstað bestu kveðjur er það ósk og von
okkar, að þetta hlið að umheiminum haldi
áfram í sömu andrá að vera vörn íslenskrar
þjóðmenningar.
E
KKI mun ágreiningur
um að bækur geta verið áhrifa-
miklar. Menn eru sammála um
að ýmis rit hafi valdið aldahvörf-
um í sögu mannkynsins. Bækur
ýmissa meginhöfunda hafa
breytt hugsunarhætti fólks á svo
áhrifaríkan hátt, að heilu sam-
félögin urðu ekki söm eftir, ef
ekki heimsbyggðin öll.
Stundum gerist það reyndar,
að skoðanahópar og ýmiss konar
bræðralög um átrúnað og póli-
tískar stefnur taka ástfóstri við
tilteknar bækur og gera efni
þeirra að áróðursvopnum sínum
og útbreiðslutækjum. Oft fer
þetta þannig fram, að djarftækir
stjórnmálamenn og þeir, sem
þjást af skoðanaþráhyggju taka
ástfóstri við einhverja fræði-
mannshugdettu og halda henni
fram sem óskeikulum vísindum,
ef hægt er að finna í henni
einhvern óm af þeim hugmynd-
um, sem þeir ganga með sjálfir.
Varla þarf að taka það fram, að
fræðimönnunum er oftast lítill
greiði gerður, þegar verk þeirra
eru hantéruð á þennan máta.
Fræðimannssæmd þeirra kann
að vera misboðið með þessu.
Nefna má nýleg dæmi um
íslenskar bækur, sem pólitískir
þráhyggjumenn hafa tekið
traustataki og nota í áróðurs-
stríði sínu. Hér verður sérstak-
lega bent á doktorsrit Gísla
Gunnarssonar, Upp er boðið
ísaland, Einokunarverslun og
íslenskt samfélag 1602-1787.
Þetta rit, sem fjallar um málefni
17. og 18. aldar, er orðið að
röksemdasafni fyrir andstæð-
inga íslensks landbúnaðar á 20.
öld og einsýna forsvarsmenn
heildsalastéttarinnar. En hvern-
ig má slíkt verða?
Gísli Gunnarsson verður að
vt'su ekki með öllu hreinsaður af
því að liann leggi einstefnu-
mönnum vopn í hendur með
sagnfræðiskýringum sínum. Bók
hans er í ýmsu umdeilanlegt
] verk og hefur þar af leiðandi
i ekki hlotið einróma lof gagnrýn-
enda. En það er einmitt í þeim
efnum sem vafasömust eru, sem
pólitískir einstefnumenn hafa
notfært sér bókina og heildsalar
gert sér mat úr henni.
Samanburðarfræði
Bók Gísla Gunnarssonar fjall-
ar um einokunartímann 1602-
1787, nærfellt tveggja aida
tímabil á 17. og 18. öld. Sú
söguskoðun hefur verið ríkjandi
að þetta tímabil heyri til „myrk-
ustu“ öldum íslandssögunnar,
ekki vegna þess að frásagnir
skorti um þessar aldir, síður en
svo. Heimildir um þetta tímabil
eru býsna miklar. Mikið hefur
verið ritað um þessar aldir fyrr
og síðar. Það verður alls ekki
sagt að fróðleiksfúsir íslending-
ar séu illa upplýstir um þetta
tímabil sögu sinnar. Nægir þar
að nefna rit Jóns J. Aðils um
einokunarverslunina og ævi
Skúla Magnússonar landfógeta.
Nú kann vel að vera að nokkuð
af viðtekinni uppfræðslu um ein-
okunartímann sé byggð á hæpnu
mati og ýmsum misskilningi á
einstökum atvikum. Það er auk
þess hverju orði sannara að saga
þessa tímabils verður ekki sögð
einu sinni fyrir allt. Það felst
vissulega sannleikur í þeim orð-
um Gísla Gunnarssonar, að sér-
hver öld skapi sagnritun „í sinni
mynd“, þótt þá hugsun mætti
orða svolítið öðru vísi. Hvað
varðar 17. og 18. öld, þá hefur
ekki skort áhuga fræðimanna
allt til þessa dags að fjalla um
málefni þessa tímabils. Hins
vegar hefur skort á, að þessar
rannsóknir væru heildstæðar og
miðuðu að heildarsýn um ís-
lenskt þjóðfélag, hagkerfi,
tæknistig og menningu á þessu
tímabili. Trúlegt er að Gísli
Gunnarsson hafi haft í huga að
rit hans um einokunartímann
bætti þarna úr í þágu nútímans.
Það hefur höfundi hins vegar
ekki iánast svo viðhlítandi sé.
Honum hefur ekki tekist að
segja sögu einokunartímans
með orðum og rökum, sem skír-
skota til samtímans og gera
nútímafólki auðvelt að skilja
tímann sem urn er fjallað. Þess í
stað verður honum á að búa til
„deilurit", sem hentar . af-
mörkuðum hagsmuna- og skoð-
anahópum í dægurmálaþrasi líð-
andi stundar. Svo ótrúlegt sem
það kann að vera, þá er rit Gísla
Gunnarssonar um 17. og 18. öid
orðið að röksemdanámu fyrir
ritstjóra Dagblaðsins Vísis - í
slag hans við landbúnaðarstefnu
augnabliksins - og forstjóra Jó-
hanns Ólafssonar & Co. og fleiri
verslunarráðsmenn um við-
skiptahætti dagsins í dag.
Eins og mönnum með sæmi-
lega dómgreind má vera ljóst, er
ógerningur að bera saman þjóð-
félag og hagkerfi 17. og 18. aldar
og þjóðfélag og hagkerfi ofan-
verðrar 20. aldar og finna í
slíkum samanburði gild rök í
umræðum um samfélagsmál nú-
tímans. Með sama hætti er frá-
leitt að gera ráð fyrir að sömu
forsendur hefðu gilt um atvinnu-
þróun og hagkerfi á 17. og 18.
öld og fyrir hendi eru á síðustu
áratugum 20. aldar. Hér skiptir
mestu máli að átta sig á, að
forsendur þess að nýta fiskimið-
in við ísland voru allt aðrar fyrr
á öldum en nú er. Þjóðfélags-
gerðin, þar með hagkerfið, hlaut
að markast af þessu á 17. og 18.
öld. Sama er að segja um versl-
unar- og viðskiptahætti. Það er
engin leið fyrir 20. aldar menn
að dæma viðskiptaskipulag fyrri
alda manna út frá forsendum
núlíðandi stundar. Því miður
gefur umfjöllun Gísla Gunnars-
sonar tilefni til þess að álíta að
hann hafi ekki gert s^r riæga
grein fyrir ástæðum þjóðfélags-
gerðar 17. og 18. aldar og for-
sendum atvinnu- og hagþróunar
við slíkar aðstæður.
Landbúnaður og
sjávarútvegur
Dr. Björn S. Stefánsson, hag-
fræðingur og félagsfræðingur,,
hefur sett fram athyglisverða
gagnrýni á ritverk Gísla Gunn-
arssonar. Vísast þar til greinar í
Sögu, tímariti Sögufélagsins
XXVI 1988 sem nefnist For-
sendur og fyrirstaða nýsköpunar
á 17. og 18. öld. Gagnrýni
Björns beinist fyrst og fremst að
þeirri samfélagssýn sem frarn
kemur í bók Gísla og skýringum
bókarhöfundar á hagsmuna- og
valdabaráttu í samfélagi 17. og
18. aldar. Það er skoðun Gísla,
■ eins og Björn orðar það, að
innlend valdastétt hafi sett þró-
un sjávarútvegs þröngar skoröur
af ótta við röskun á valdastöðu
sinni og að hún hafi með áhrifum
sínum á verðlagsákvæði sérleyf-
istímans (þ.e. einokunartímans)
fært arð frá sjávarútvegi til land-
búnaðar. Björn Stefánsson vísar
einnig til orða Helga Skúla
Kjartanssonar sagnfræðings,
sem undirstrikar þá söguskoðun
Gísla, að allt frá miðöldum hafi
framfaramöguleikar íslendinga
legið í fiskveiðum fyrir erlendan
markað, en íhaldssöm, innlend
valdastétt hafi komið í veg fyrir
að sjávarútvegurinn gæti þróast
og þeirri aðferð beitt að verð-
leggja sjávarafurðir lægra en
landbúnaðarvöru. Með þessu
„greiddi sjávarútvegurinn niður
viðskiptakjör landbúnaðarins“
að mati Gísla Gunnarssonar og
Helga Skúla Kjartanssonar.
Þessa kenningu alhæfir síðan
ritstjóri DV í forystugrein 18.
f.m. og segir að „öldum saman“
og enn í dag sé háð sama
stjórnmálabaráttan sem lýsi sér
í því að stríð standi milli sjávar-
útvegs annars vegar og landbún-
aðar hins vegar með þeim af-
leiðingum að sjávarútvegurinn
fjármagni landbúnaðinn og hafi
gert í aldaraðir. Ekki má nú
minna gagn gera.
„íhaldssemi
valdastétta“
Þessi alhæfing Dagblaðsins
Vísis er mál út af fyrir sig. Hins
vegar er fróðlegt að kynnast
nánar gagnrýni Björns Stefáns-
sonar á söguskilning Gísla
Gunnarssonar að því er varðar
hagþróun og þjóðfélagsástand á
17. og 18. öid. Björn afneitar
því auðvitað ekki að mikill þjóð-
arauður felist og hafi falist í
fiskistofnunum við landið. Aftur
á móti bendir hann á, að for-
sendur þess að nýta fiskistofn-
ana eins og nú gerist hafi ekki
verið fyrir hendi á 17. og 18. öld.
Til þess lágu margvíslegar
ástæður, sem mönnum þeirrar
tíðar lágu í augum uppi og
sagnfræðingum og félagsfræð-
ingum nútímans ættu að vera
ljósar. Það er rangt að „allt frá
miðöldum hafi framfaramögu-
leikar íslendinga legið í fiskveið-
um fyrir erlendan markað". Á
þessum tíma skorti forsendur
fyrir því að íslendingar gætu
orðið sú fiskveiðiþjóð sem þeir
síðar urðu. Það gátu þeir ekki
orðið fyrr en aðstæður breyttust
bæði innanlands og utan. Það
liggur m.a. síður en svo ljóst
fyrir að íslendingar hefðu haft
hagstæðan markað fyrir stórauk-
inn fiskútflutning á þessum
öldum. Norskur sagnfræðingur,
Arnved Nedkvitne, segir í grein,
sem birtist í Sögu 1985, að
markaðs- og verðlagsþróun á
17. öld og fyrri hluta 18. aldar
hafi leitt til stöðnunar í verslun
með þurrkaðan fisk í Norður-
Evrópu. Þetta gat verið ein
ástæðan fyrir því að ekki voru
forsendur fyrir stóreflingu út-
gerðar á íslandi á þessum tíma.
Gísli Gunnarsson eignar það
íhaldssemi innlendra jarðeig-
enda og valdastétta að sjávarút-
vegur var ekki efldur á 17. og 18.
öld. Þessir valdamenn áttu að
hafa óttast röskun á valdastöðu
sinni, ef sjávarútvegur yxi og