Tíminn - 01.04.1989, Blaðsíða 9

Laugardagur 1. apríl 1989
Tíminn 9
LAUGARDAGURINN 1. APRIL 1989

M
m
18. aldar skip í eigu dönsku konungsverslunarinnar.
vinnuaflið yrði hreyfanlegra og
flyttist frá landbúnaðinum.
Vissulega gat þctta gerst og átti
eftir að gerast þótt síðar yrði.
Björn Stefánsson gerir athygl-
isverðar athugasemdir við kenn-
ingu Gísla um þessa hagsmuna-
árekstra og framfaratregðu jarð-
eigenda, þar á meðal þá fullyrð-
ingu að verðskrá einokunar-
verslunarinnar hafi beinlínis
verið hagað með tilliti til þess að
landbúnaðarafurðir væru hærra
metnar en fiskur og fiskafurðir.
Björn bendir á, að verðlags-
ákvarðanir af þessu tagi hafi
getað reynst tvíbent ráðstöfun
frá sjónarhóli landeigenda, ekki
síst þess manns sem Gísli telur
aðalforsvarsmann búvörufram-
leiðenda og jarðeigenda, Ólafs
Stephensens, því að hann var
einn öflugasti útgerðarmaður
landsins um sína daga, auk þess
iðnrekandi.
Af Ólafi Stephensen
Um Ólaf Stephensen segir
Björn þetta:
„Að dómi Gísla var Ólafur
Stefánsson forystumaður í and-
stöðu höfðingja við samfélags-
breytingar og þar með breyting-
ar á atvinnumálum, og vísar þar
til ritgerða Ólafs. Um þennan
foringja samdi Ólafur Oddsson
kandidatsritgerð í íslenzkum
fræðum við Háskóla íslands,
sem ber heiti, sem lýsir allt öðru
en andstöðu við breytingar,
nefnilega „Ólafur Stefánsson og
tilraunir hans með iðnað og
útgerð að erlendum hætti.“ ...
Fyrst er þess að geta, að Ólafur
Stefánsson réðst árið 1754 til
iðnaðarstofnananna sem bók-
haldari, nýkominn frá námi í
Höfn. í stjórn fyrirtækisins voru
þá Skúli Magnússon landfógeti,
Magnús Gíslason amtmaður,
síðar tengdafaðir Ólafs, og
Bjarni Halldórsson sýslumaður,
fóstri Ólafs, auk fjórða manns.
Ólafur varð amtmaður 1766 og
stiftamtmaður 1790. Hann
stundaði búskap, m.a. á Innra-
Hólmi á Akranesi og átti útræði
á Skipaskaga."
Síðan rckur Björn athafna-
sögu Ólafs Stephensens eins og
Ólafur Oddsson hefur skráð
hana í áðurnefndu fræðiriti sínu.
Þar kemur í ljós að Ólafur
Stephensen setti á stofn á eigin
vegum ullarverksmiðju, sútun-
ar- og skósmíðaverkstæði og
gerði út þilskip ásamt dönskum
embættismanni, Thodal stift-
amtmanni, sem hefur fengið orð
fyrir að hafa verið framfarasinn-
aður. Um þessar athafnir Ólafs
Stephensens segir Ólafur Odds-
son að framlag hans í þessum
efnum hafi verið viðleitni til
Íiess að koma á iðnrekstri á
slandi, færa þær iðngreinar inn
í landið og láta reka slíkar
stofnanir sem einkafyrirtæki, en
þó með velvilja stjórnvalda og
dönsku verslunarinnar. Þá kem-
ur það einnig fram, að Ólafur
Stephensen var síður en svo
andvígur því að stofnað yrði til
þéttbýlisstaða (kaupstaða) sem
byggðust á iðnaði og útgerð.
Um gagnsemi kaupstaðamynd-
unar með fjölbreyttu atvinnulífi
ritaði hann sérstaklega, sem
bendir ekki til þess að hann hafi
einhliða lagst gegn breytingum á
þjóðfélagi og hagkerfi. ðlafur
Stephensen studdi einnig, þegar
þar að kom, hugmyndir svokall-
aðrar landsnefndar um að koma
á fót iðnfyrirtækjum í landinu
framar því sem hann hafði sjálf-
ur gert með einkaframtaki sínu.
Hitt mun satt vera að iðnrekstur
Ólafs Stephensens hafi ekki enst
lengi, fremur en „innréttingar“
Skúla Magnússonar. Hann tap-
aði auk þess stórfé á þilskipaút-
gerð sinni ásamt Thodal félaga
sínum, og átti það einnig við um
þá útgerð þilskipa, sem Skúli
Magnússon stóð fyrir.
Niðurstaðan af þessari frá-
sögn af framtákssemi Ólafs
Stephensens á sviöi iðnaðar og
útgerðar er því sú, að hann gerði
þar merkar tilraunir, lagði í þær
stórfé, en hafði ekki þann eigin-
hagnað af þeim, sem til var
stofnað. í stað þCss að Ólafur
Stephensen væri sá afturhalds-
maður í atvinnumálum, sem
Gísli Gunnarsson vill vera láta
og sá foringi landeigendavalds-
ins, sem ekki vildi neinar breyt-
ingar á samfélagsgerðinni, þá er
ljóst að hann var einstæður
frantfara- og framkvæmdamað-
ur sem af heilum hug lagði sig
fram um að skjóta stoðum undir
nýsköpun í atvinnulífinu. Þótt
þeir Skúli Magnússon elduðu
grátt silfur þegar á leið og ættu
ekki alltaf samleið í dægurmál-
um síns tíma, þá áttu þeir margt
sameiginlegt sem athafnamenn
og baráttumenn fyrir fjölbreytt-
ara atvinnulífi í landinu.
Tryggasti
atvinnuvegurinn
Hitt er augljóst, að Ólafur
Stephensen ætlaði ekki að gang-
ast fyrir því að gera þjóðfélags-
byltingu í landinu. Það kom
Skúla Magnússyni heldur aldrei
til hugar. Þeim var það ljóst að
landbúnaðurinn var aðalat-
vinnuvegur landsmanna og hlaut
að verða það enn um sinn.
Landbúnaðurinn veitti á þessum
öldum öruggustu atvinnuna,
framfleytti þjóðinni, þótt óáran
og harðindi settu honum tak-
mörk og tryggðu það ekki að
þjóðin hefði alltaf í sig og á. Það
er auðvitað firra að halda því
fram aö sjávarútvegurinn hafi
haldið landbúnáðinum uppi mcð
einhverjum „niðurgrciðslum" á
þessum tímum. Slíku var ekki til
að dreifa. Sjávarnytjar, þ.á m.
fiskveiðar, var hluti búrckstrar
og almennra landsnytja án
skarprar aðgrciningar. Þar sem
vel var búið var jafnvægi í nýt-
ingu landgæðanna. Þar studdi
hver grcinin aðra. Þótt auövclt
sé fyrir nútímamenn aö sjá alls
kyns galla á þcssari samfclags-
gerö og hagkerfi, þá er engiti
ástæða til að kalla þá menn
afturhaldsmenn, scm í vanda
sinnar tíðar vildu halda í þetta
kcrfi og láta það ckki farast í
byltingu, sem enginn gat scð
fyrir endann á. Það sem ráða má
af orðum og framkvæmdum
Ólafs Stephensens er cinfaldlega
það, aö hann vildi halda viö
meginþjóðfélagsgerö síns tíma
en þróa samhliða borgaralega
atvinnuhætti í landinu. Um
þetta voru þeir Skúli Magnússon
sammála og engir andstæðingar.
Skúli Magnússon cr ekki
nefndur „faðir Reykjavíkur" af
því að hann hafi haft í hyggju að
leggja bændasamfélagið í rúst
og koma upp borgríki í landinu
á 18. öld. Ólafur Stephensen var
ekki andstæðingur nýsköpunar í
atvinnulífinu og þéttbýlismynd-
unar þótt hann vildi viðhalda
samfélagsgerð síns tíma, þ.á m.
víðtækum eignarrétti, hvort sem
var yfir jörðum eða öðru góssi.
Ólafur var að sjálfsögðu auðug-
ur landeigandi og vildi viðhalda
eignarrétti sínum og annarra
jarðeigenda. En hann var síður
en svo afturhaldsmaður í at-
vinnumálum, heldur frum-
kvæðismaður um nýsköpunar-
stefnu, sem miðaði að því að
efla útgerð, iðnað og bætta versl-
un í landinu. Það er út í hött að
gcra Ólaf Stcphensen að for-
ingja afturhaldsafla um sína
daga, cf slík öfl létu yfirlcitt að
scr kvcða. Þó cr sú villan sýnu
argari, þcgar pólitískir þrákálfar
á ofanvcrðri 20. öld þykjast sjá
samlíkingú milli þjóðfélags-
átaka nútímans og þcss sem var
að gerast fyrir 200 árum cða
meira. Fyrr má nú stytta sér lcið
gcgnum söguna og bera saman
tvcnna tímana cn rugla í tómum
tímaskckkjum, týna sjálfum sér
í anakrónisma.
Forsendur
nýsköpunar
Doktorsritgcrð Gísla Gunn-
arssonar staðfcstir það scm áður
var kunnugt, að 18. öldin cin-
kcnnist af andstæðum, fátækt og
hnignun á aðra hlið en fram-
kvæmdavilja og umbótahugsjón
á hina, Hins vcgar tckst höfundi
ckki að skýra atvikaröö og or-
sakasamhcngi þessarar aldar
andstæönanna, m.a. hvcrs
vcgna svo margt misheppnaðist
af góðum áformum fram-
kvæindasinnaðra ntanna. Kenn-
ing hans um afturhald bænda-
samfélagsins cr órökstudd og
trú hans á það að iönvæðing og
cfling útgcrðar hafi farið út um
þúfur vcgna skipulagðrar and-
stöðu bændaforystunnar cr á
afar vcikum stoðum rcist. Það
cr tnisskilningur að sjávarútvcg-
urinn hafi greitt niður viðskipta-
kjör landbúnaðarins og með því
hafi vcrið komiö í vcg fyrir
arðbærari útflutningsverslun.
Útgcrðartilraunir Skúla Magn-
ússonar, Ólafs Stephenscns og
ríkisvaldsins mistókust ekki
vegna óvinsamlegrar íhlutunar
einstakra manna cða stétta.
Ekki veröur annað séð cn að
ráðandi öfl þess tíma hafi yfir-
leitt verið hliðholl nýsköpunar-
hugmyndum í atvinnumálum,
hvort heldur var í sjávarútvcgi,
iðnaöi cða landbúnaði.
Björn Stefánsson scgir rétti-
lcga aö efnahagslegar, fjárhags-
legar og þjóðfélagslegar for-
scndur hafi ckki vcrið fyrir hendi
til þcss að nýsköpun atvinnulífs
hcppnaðist í vcrulegunt mæli,
þrátt fyrír virðingarverðar til-
raunir. Hann bendir einnig á að
landbúnaðurinn hafi verið trygg-
asti atvinnuvegurinn, sem nauð-
synlegt var að héldist í horfi.
„Þcgar litið er til baka," segir
Björn Stefánsson, „má skilja,
hvaða forscndur vantaöi til
framþróunar. Rcynslan skar úr
um það á fyrri hluta 19. aldar,
að efnabændur og kaupmenn
höfðu fullan hug á að nýta gæði
sjávarins og gerðu það, þegar
forsendur voru til þess og héldu
þannig uppi því merki, sem
Ólafur Stefánsson hóf með at-
vinnurekstri sínum. Ekki hafa
verið færð rök að því að tengsl
landbúnaðar og sjávarútvegs
hafi spillt þar fyrir, hvorki í
löggjöf né atvinnuháttum." Við
allt þetta má bæta áhrifum harð-
inda, drepsótta og náttúruham-
fara, sem settu mark sitt á þetta
tímabil.
Gamalt máltæki segir: Bíð-
endur eiga byr, en bráðir and-
róður. Þetta spakmæli sýnist
eiga við, þegar hugað er að
nýsköpunartilraunum á 18. öld.
Forsendur brast, fylling tímans
var ekki komin.