Tíminn - 31.10.1989, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 31. október 1989
Tíminn 7
Tíminn og eldurinn eru hinar
tvær miklu uppgötvanir í sögu
mannsins. Og þessar tvær uppgötv-
anir marka upphaf menningar. t>ær
fá manninn til að leggja út á braut
sem gerir líf hans sérstætt í heimin-
um. Auðvitað er tíminn ekki nein
einkaeign mannsins. Það er tíma-
mælir innbyggður í öllum hlutum,
sem kalla ná náttúrulegan tíma.
Allt efni á sinn afmarkaða tíma.
Við lifum í alheimi þar sem allt er
stöðugt að breytast. Og breytingin
er tíminn. Allar lífverur þekkja
tímann með einhverjum hætti.
Lóan og laxinn þurfa ekki að líta á
almanak til að vita hvenær réttur
tími er kominn til að leita uppi úr
órafjarlægð lyngmóann á heiðinni
og hylinn í ánni. Slíkt tímaskyn
virðist mönnum ekki gefið. Án
þess að athuga gang tungls og sólar
og nota vísindi sem lengi voru að
þróast, getur enginn maður sagt
með vissu hvenær t.d. sá tími sem
kallast 11. maí rennur upp. Maður-
inn þurfti að uppgötva tímann. Og
hann lét sér ekki nægja að upp-
götva tímann. Hann bjó sér til sinn
sérstaka tíma sjálfur. Til að upp-
götva tímann þurfi maðurinn í
aldaraðir að athuga gang tungls,
sólar og stjarna. Og hann þurfi að
beita stærðfræði til að búa til
tímareikning, mánaúr og sólarúr.
Og loks fann maðurinn upp sinn
eiginn tíma.
Hann byrjaði að mæla tímann
eftir kerfi sem hann bjó til sjálfur.
Þetta, eins og allt annað, verður til
af nauðsyn. Jafnvel safnarinn sem
reikar um landið í leit að fæðu þarf
að vita hvenær og hvar er von á æti.
Veiðimaðurinn þarf að vita hvenær
veiðidýrin koma og hvenær þau
fara. Bóndinn þarf að vita sem
nákvæmast um árstíðaskipti og
þekkja réttan tíma til að sá og
uppskera. Síðar þegar maðurinn
hverfur frá akuryrkjustiginu og
hefur sig upp á iðnaðarstigið býr
hann sér til klukku.
Fyrst er það tunglið sem er
notað til að mæla tímann. Það voru
Babyloniumenn sem í upphafi
gerðu tímatal eftir gangi mánans.
En Egyptar gerðu fyrstir tímatal
eftirgangi sólar. Afstaða mannsins
til tunglsins var alls staðar trúarleg.
Fullu tungli var um allan heim
fagnað með trúarathöfnum, veislu-
haldi, söng og dansi. Tímatal sem
byggist á gangi tungla reyndist
mönnum erfitt og á ýmsan hátt
ófullnægjandi, en vegna þessarar
trúarlegu atstöðu hefur það reynst
furðu lffseigt og lifað af með ýms-
um hætti inn í nýrra kerfi. Páskar
kristinna manna eru, svo dæmi sé
tekið, enn háðir nýju tungli.
Babylóníumenn áttu strax í erf-
iðleikum með að samræma mánuði
og ár. Þeir komu sér upp tímatali
sem var miðað við nítján ára
tímabil. Á þessu tímabili voru árin
misjafnlega löng. Það voru þréttán
mánuðir í hverju ári fyrstu sjö árin
en næstu tólf árin voru tólf mánuðir
í árinu. Síðan tóku þrettán mánaða
ár við á ný.
Tunglið var auðveldur tímamæl-
ir sem allir gátu notað. En tuttugu
og átta daga tunglmánuður gekk
ekki upp í 365 'A daga sólarár. Það
að telja tunglin veitti mönnum
engan veginn nógu góðar upplýs-
ingar um hvenær færi að kólna,
hvenær mætti eiga von á rigning-
um, hvenær færi að snjóa og hve-
nær vor væri í nánd. Áð vita sem
nákvæmastan tíma í sambandi við
komu árstíðaskipti bóndann mestu
máli. Þessir erfiðleikar urðu til að
efla stærðfræði og athuganir á
gangi himintungla. Sú nauðsyn að
þekkja tímann fæddi af sér ný
vísindi: stærðfræði og stjörnufræði.
Um 2500 f.Kr. gátu Egyptar séð
á sólarúri sem þeir gerðu úr súlum,
hvenær flóðin í Níl byrjuðu og
hvenær réttur tími var til að sá og
uppskera. Egyptar skiptu árinu í
tólf mánuði. Og þeir höfðu þrjátíu
daga í hverjum ntánuði. Síðustu
dögunum var bætt við í árslok og
þeir helgaðir guðunum Ósiris,
Horus, Set, Isis og Nefþys.
Þetta dagatal lærði Júlíus Cesar
af Cleópötru og færði Rómaveldi.
Og þaðan barst það til okkar,
endurbætt í nýjum sið.
Mánuðir og ár voru mælingar á
gangi tungls og sólar. En maðurinn
skapaði snemma sína eigin tíma-
einingu sem nefnd er vika. Vikan
er gömul uppfinning og hefur ekki
alltaf og alls staðar verið sjö dagar.
Gegnum tíðina hafa a.m.k. verið
fimmtán mismunandi gerðir af
þessari tímaeiningu. Sumar þjóðir
t.d. Forn-Grikkir notuðu ekki viku
sem tímaeiningu. Vikur hafa verið
mislangar, yfirleitt fimm til tíu
dagar. Forn-Rómverjar höfðu átta
daga í viku sinni. Sjö daga vika
barst frá Gyðingum til Rómaveld-
1111111 LEIKLIST . ,::r
„Hífopp, minn bróðir“
Leikfélag Reykjavíkur, Borgar-
lelkhús, stóra sviðið: HÖLL SUMAR-
LANDSINS. Höfundur: Halldór
Laxness. Leikgerð: Kjartan Ragnars-
son. Leikstjórn: Stefán Baldursson.
Leikmynd: Steinþór Sigurðsson.
Lýsing: Lárus Björnsson. Sönglög:
Jón Asgeirsson. önnur tónlist og
tónlistarstjórn: Jóhann G. Jóhanns-
son.
Merkilega eru fyrstu tvær bækur
Heimsljóss ólíkar - og er það
auðvitað enn eitt dæmi um ótrúlega
fjölhæfni Halldórs Laxness. Af fá-
dæma öryggi víkkar hann sögu-
heim sinn út - frá baðstofupallinum
á Fæti undir Fótarfæti berumst við
með Ólafi Kárasyni til Sviðinsvík-
ur. Hann hefur verið reistur fyrir
kraft Þórunnar í Kömbum. Fyrir
augum sér hefur hann hallir úr
skíru gulli þar sem bátnum flotar
„áfram uppað hinu ókunna", eins
og stendur í lok Ljóss heimsins.
Það er Sviðinsvík sem blasir við
á stóra sviði Borgarleikhússins þeg-
ar maður sest þar í sæti í fyrsta
sinn. Eitt fyrir sig við þá reynslu er
að kynnast tæknibúnaði leikhúss-
ins sem þeir við Listabraut hafa
vísast gaman af að sýna okkur
svona í fyrsta sinn. Sviðið er furðu-
djúpt og öllu er einkar haganlega
fyrir komið. En mestu skiptir auð-
vitað það svið mannlífs sem hér
blasir við: yfirstétt og almúgi, hinir
kúguðu andspænis arðræningjun-
um.
Sárbeitt pólitísk ádeila verksins
var það sprengiefni sem Halldór
Laxness bar inn í íslenska þjóðfé-
lagsumræðu á sinni tíð. Nú er þetta
fjarri og skáldið hyllt af þjóðinni
allri, þar með auðvitað íslenskri
borgarastétt. Einhvern veginn hef-
ur pólitískur broddur verka hans
ævinlega orðið býsna sljór í með-
förum leikhúsa og reyndar svo að
má kalla misgert við inntak þeirra
og má þar minnast Atómstöðvar-
innar. En þetta stafar vísast af
nýjum aldaranda. Og jafnvel þótt
svo fari eru aðrar hliðar á bókum
Halldórs. Hættan er hins vegar sú
að áhersla á hið „sammannlega",
tilfinningalega inntak verði til þess
að bjaga heildarsýnina, því í mikl-
um skáldskap er mannlífsmyndin
aldrei einföld eða grunn: samfélag-
ið með andstæðum sínum er óhjá-
kvæmilegt baksvið fyrir örlög ein-
staklingsins með hamingju stna og
sorgir. Eins er það um Ólaf Kára-
son.
Á sinni tíð áttu ýmsir róttækir
gagnrýnendur, eins og Kristinn E.
Andrésson, erfitt með að skilja
Ljósvíkinginn og sætta sig við
hann, og sjáum við það í bók-
menntasögu hans, svo mikla aðdá-
un sem Kristinn hafði á skáldi sínu.
En hér þarf margs að gæta og hygg
ég að fróðlegt sé að skoða Ljósvík-
inginn í ljósi Krists eða jesúgerv-
ings eins og ég drap á í umsögn um
Ljós heimsins. Reyndar skrifar
Gunnar Kristjánsson um þetta efni
í leikskrá Hallar sumarlandsins,
sem ég vissi ekki þegar ég sá Ljós
heimsins.
Þetta er langur formáli að um-
sögn um Höll sumarlandsins sem
frumsýnd var á stóra sviði Borgar-
leikhússins á fimmtudagskvöldið.
Víst var það ánægjuleg stund - en
þó tók þessi sýning hugann ekki
eins fanginn og Ljós heimsins.
Kannski er ekki við því að búast -
verkið sjálft miklu margfaldara í
roðinu, líklega vandmeðfarnara.
Hér er meira af stórkarlalegu skopi
sem krefst enn nánari stílfærslu.
Mér þótti ýmislegt af því tagi
takast miður en skyldi - ég nefni
miðilsfundinn og beinastandið.
Einhvern veginn finnst manni skop
um spíritisma vera furðu gamal-
dags nú orðið - í þessu kemur
kannski gleggst í ljós tímabundið
erindi Halldórs við samtíðina og
svo almennt í lýsingu á öllu braski
Péturs þríhross og Júels J. Júels.
Og þetta fannst mér sem sagt
veikasti hlekkur sýningarinnar.
Hinir góðkunnu leikarar Leikfé-
lagsins skiluðu svo sem hlutverkun-
um vel: Þorsteinn Gunnarsson sem
Pétur, Pétur Einarsson sem Júel.
En ég hygg að það sé við leikgerð-
arhöfund og leikstjóra að sakast að
það vantaði á einhvern hátt pers-
ónulegt snið á þessi hlutverk - í
sannleika sagt voru þau eins og
klippt út úr bók. Vitanlega eru þau
það - en samt leysir það ekki
leikhúsið undan því að gæða þau
nýju dramatísku lífi, sem ekki
tókst hér. Mig minnir, þótt langt sé
um liðið, að það hafi lánast betur
hjá Þjóðleikhúsinu í leikgerð Ey-
vindar Erlendssonar á Húsi skálds-
ins um árið.
En kjarninn og kvikan í verkinu
eru auðvitað Ljósvíkingurinn og
Vegmey Hansdóttir. Þór H. Tulini-
us er einkar þekkilegur Ljósvíking-
ur og trúlega er þetta hans besta
verk til þessa. Edda Heiðrún
Backman, Vegmey, er öldungis
eins og Vegmey á að vera, björt,
náttúrleg, slær aldrei feilnótu.
Samleikur hennar og Þórs er falleg-
asti hluti sýningarinnar.
is. Á þriðju öld var sjö daga vika
orðin venja meðal Rómverja og
hvíldardagurinn sabat breyttist í
dag Satúrnusar. Orðið er komið
frá Babýlóníumönnunt. Þar nefnd-
ist hvíldardagurinn Sabattu.
Stjörnuspámenn í Babylon sögðu
að þessi dágur væri óhappadagur
og ráðlögðu mönnum að hafast
ekkert að á þeim degi. Gyðingar
héldu þessu nafni eftir að þeir
losnuðu úr ánauð sinni í Babýlon.
En þeir breyttu vikudögununt í
táknræna sögu. Vikudagarnir voru
látnir tákna sköpunarsöguna. Guð
skapaði heiminn á sex dögurn og
hvíldist á hinum sjöunda. Ög talan
sjö var fjöldatala sem getur táknað
óþekkta stærð. Fjórða boðorðið
býður manninum að hvílast á hin-
um sjöunda degi og halda hann
heilagan.
Annars voru það hinir fornu
stjörnuspámenn sem upphaflega
sköpuðu sjö daga vikunnar. Þeir
héldu því fram að sjö stjórnuðu
öllu mannlífi. Sólin ríkti hinn fyrsta
dag vikunnar, enda er Irann víða
nefndur sólardagur eða dagur
drottins, en tákn hans var sólin.
Máninn ríkti annan dag vikunnar
og er á mörgum tungumálum
kenndur við hann. Mars ríkti hinn
þriðja dag (merdi á frönsku, marte-
di á ítölsku og martes á spönsku).
Hinum fjórða degi sögðu stjörnu-
spámenn að Merkúr réði (mercredi
á frönsku, mercoledi á ítölsku og
miercoles á spönsku). Stórstirnið
Júpiter stjórnaði fimmta degi (je-
udi á frönsku, giovedi á ítölsku og
jueves á spönsku). Venusstjórnaði
sjötta degi að mati hinna vísu
manna og enn sitja menn uppi með
þann vísdóm (vendredi á frönsku,
venerdi á ítölsku og viernes á
spönsku). Loks stjórnaði stjarnan
Satúrnus sjöunda degi (samedi,
sabato og sábado).
Norðan Alpafjalla voru dagarnir
einnig kenndir við forna guði:
Týrsdagur, Óðinsdagur, Þórsdagur
og Freysdagur. Auðvitað reyndu
æðstu menn kirkjunnar að uppræta
þennan heiðna arf, en aðeins þeir
valdamestu og hæfustu höfðu er-
indi sem erfiði. í þeirra hópi voru
íslcnsku biskuparnir, sem tókst að
breyta daganöfnunum og sýnir það
best hverrar virðingar þeir nutu.
Eins og fyrr segir gerðu menn
meira en að uppgötva tímann. Þeir
fundu hann líka upp. Tímaeiningin
klukkutími er tiltölulega nýlegt
fyrirbæri og styttri tímaeiningar,
mínúta sekúnda og örlítil brot úr
sekúndu einkenna fyrst og fremst
okkar tíma. Nútímavísindi byggj-
ast á að geta mælt örsmáar tímaein-
ingar. Arftaki Einsteins, Dr. Wein-
bert, segir í bók sinni „The first
three minutes", að saga alheimsins
sé þekkt, allt nema upphafið. Þetta
óþekkta upphaf telur hann að hafi
staðið yfir í 1000.000.000.000.000.
000.000.000.000.000.000.00 brot úr
sekúndu. Samt skiptir þetta ör-
stutta tímabil miklu máli. Vegna
þess byrjar heimsmynd okkar tíma
á spurningarmerki. Og á þessum
örstutta tíma gerist gífurlega
mikið: Alheinturinn breytist, að
sögn þessa mesta efnafræðings
aldarinnar, úr kaos í kosmos, úr
ringulreið í skipulagða tilveru.
Þetta cr aðeins eitt dæmi af ótal-
mörgum um nauðsyn hinna örsmáu
tímaeininga í nútíma tækni og
vísindum. En allt þetta er tími sem
maðurinn hefur búið til sjálfur
með tækjum sínum. Raunveruleg-
an tíma er ekki hægt að mæla nteð
tækjum sínum. Raunverulegur
tími okkar er tími skynjaður af
vitund. Og sá tími er afstæður og
ævinlega háður vitund þess sem
hann skynjar.
Gunnar Dal
ÍJr „Höll sumarlandsins": Þröstur Leó Gunnarsson (Eilífðardaði) og Þór
Tulinius (LjÓSvíkingurinn). Ljósmynd Gudmundur Ingólfsson
Ég drap áðan á andstæðulist
verksins. Mótpóll Ljósvíkingsins
er Örn Úlfar. í Húsi skáldsins
neistar mest á milli þeirra og það
svo að einmitt í þeirri mynd hafa
menn séð stóra heiminn speglast í
hinu smáa, eins og Peter Hallberg
hefur best lýst. En í Höll sumar-
landsins eru drög lögð að því og
hér er persónan Örn Úlfar raunar
fullmótuð. Ég skil ekki hví leik-
stjórinn og Kristján Franklin
Magnús leggja þessa persónu upp
eins og hér er gert. Örn Úlfar má
alls ekki vera meyr og kjökrandi.
Þarna er einhver herfilegur mis-
skilningur á ferðinni og verður til
að draga mjög úr dramatískum
þrótti sýningarinnar, svo þýðing-
armikill sem þessi þáttur verksins
er.
Langt mál yrði að telja upp alla
aðstandendur sýningarinnar enda
reyni ég það ekki. Enginn af eldri
leikurum Leikfélagsins bregst og
allar eru þessar persónugerðir í
samræmi við þá mynd sem lesendur
Halldórs hafa löngum gert sér.
Leikgerðin er ekki, fremur en
aðrar slíkar og ég drap á í umsögn
um Ljós heimsins, nein bók-
menntaleg nýsköpun. Tökum til
dæmis Hólmfríði á loftinu, Guð-
rúnu Ásmundsdóttur: hún er full-
mótuð í sögunni og þannig er hún
hér. Meira frjálsræði mætti hafa
við Þórunni í Kömbum, Sigrúnu
Eddu Björnsdóttur. Sigrún Edda
náði að sýna okkur andartak inn í
hug þessarar ógæfusömu stúlku,
en varla von að hún gæti gert mikið
úr miðilsfundinum sem umfram
allt er afkáralegur.
Gísli Halldórsson, séra Brandur,
Jón Sigurbjörnsson, faðir Veg-
meyjar, Jón Hjartarson, oddvit-
inn: allt var þetta reynda lið eins
og við mátti búast. Hins vegar var
meira gaman að sjá tvo af yngri
leikurunum. Valdimar Örn Flyg-
enring bjó til ágæta fígúru úr
prókúristanum og sýndi á sér nýja
hlið. Og Þröstur Leó Gunnarsson,
sem Eilífðardaði, er minnilegur
með sín fjögur orð: Jesús, bróðir
minn, hífopp.
Líkt og áður í Ljósi heimsins var
tónlistin viðfelldinn þáttur af sýn-
ingunni. En ekki held ég að neitt
af þessum lögum Jóns Ásgeirsson-
ar verði eins langlíft og Maístjarn-
an hans. Líka eru leikararnir auð-
vitað misfærir til söngs: Edda
Heiðrún ágætlega, Þór Tulinius
miður.
Þannig er þessi sýning nokkuð
ójöfn. Engu að síður er myndar-
lega að henni staðið og vitaskuld
ætti fólk að leiða þessar báðar
sýningar augum. Þær sýna í raun-
inni tvenns konar leiklist sem við
ætlum að hvor tveggja verði stund-
uð í Borgarleikhúsinu. Kjartan
Ragnarsson hefur gefið tóninn með
þessum tveim verkum og mætti
hann hljóma vel og lengi í þessu
nýja og vel búna húsi okkar allra.
Gunnar Stefánsson