Tíminn - 03.06.1993, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 3. júní 1993
Tíminn 5
Guðrún Alfreðsdóttir:
Nokkur orð um Tímagreinina „Islensk
menning á evrópskum krossgötum“
Undirrituð stenst ekki mátið að tjá
sig ögn vegna greinar í Tímanum 22.
maí sl., sem ber yfirskriftina „íslensk
menning á evrópskum krossgötum".
FVrir það fyrsta gladdist undirrituð
mjög yfir því að loksins hefði enn
einn baest í þann fámenna hóp sem
fundið hefur hjá sér hvöt til að viðra
opinberlega vangaveltur sínar um
framtíð íslenskrar menningar innan
EES. Það að fleiri íslendingar —
fleiri „gæslumenn" íslenskrar
menningar — séu að vakna til vit-
undar um þá óvissu, sem Evrópu-
samruni felur í sér, er sannarlega
ánægjuefni, en má ekki seinna vera.
Þá er undirrituð ekki síður glöð yf-
ir að hafa átt sinn þátt í að hrista
gæslumenn (ágætis orð í þessu sam-
hengi) til meðvitundar um skyldu
þeirra, með þátttöku sinni í þeim
sjónvarpsumræðuþætti sem varð
kveikjan að fyrmefndri Tímagrein.
Að sjá skyndilega þriggja heilsdálka
blaðagrein um þetta mikilvæga mál f
Tímanum, var meira en undirritaða
gat órað fyrir eftir þá miklu þögn
sem ríkt hefur um málið.
En þrátt fyrir þessa miklu gleði (eða
e.Lv. þess vegna) sér undirrituð sig
knúna til að fetta flngur út í nokkur
atriði í nefndri Tímagrein, sem ein-
mitt bar sömu yfirskrift og sá um-
ræðuþáttur Sjónvarps sem þar er
fjallað um. Þar er nefnilega um svo-
lítinn misskilning að ræða og annan
klaufalegan skilning, sem vissulega
er afsakanlegt með tilliti til þess að
greinarhöfundur virðist nývaknaður
til meðvitundar um þetta mikilvæga
mál.
Ekki dettur undirritaðri í hug að
fara að fjargviðrast út í skoðanir
greinarhöfundar almennt á um-
ræðuþættinum. Þær má hann alveg
hafa í friði og er bara gott og blessað.
Þó er freistandi að vitna í nokkur
orð, svona fyrir fróðleiks sakir. f upp-
hafi greinarinnar er höfundur eilítið
vonsvikinn yfir því að í þættinum
skuli ekki hafa..komið fram stór-
kostlegar hugljómanir og djúpur
skilningur á viðfangsefninu hjá þátt-
takendum". Og skömmu síðar kem-
ur fram að honum hafi fundist „...
ótrúlegt að fá enn á ný staðfesta goð-
sögnina um að mestu menningarvit-
amir virðast hafa minnstan skilning
á menningu og sáralítinn áhuga á að
öðlast skilning á öðru en því sem
snertir þeirra allra nánasta umhverfi
eða hagsmuni". — Undirritaðri er
ókunnugt um hvort greinarhöfund-
ur á vanda til að verða fyrir hugljóm-
unum, en hún hefur alltaf álitið að
slík upplifun væri ákaflega merkilegt
og jaftivel sjaldgæft fyrirbrigði, sem
þar að auki væri einstaklingsbundið.
En sá hlýtur vissulega að vera öf-
undsverður sem á von á slíkum
munaði vegna hversdagslegra um-
ræðna í sjónvarpi — og það með
goðsagnarkennda vitneskju fyrir-
fram um vanhæfni þátttakenda. Að
öðru leyti lýsa tilvitnaðar fúllyrðing-
ar og alhæfingar megnustu fyrirlitn-
ingu á listamönnum og öðrum þeim
sem starfa að íslenskri menningu.
Hið vinsæla skammaryrði „menn-
ingarvitar" er hér og síðar í grein-
inni óspart notað, ásamt öðru vin-
sælu, „menningarelíta". Svona skrif
dæma sig auðvitað best sjálf.
En svo heldur greinarhöfundur
áfram í svipuðum „hjólförum" fyrir-
litningar þar til þekkingarskortur
hans veldur augljósum misskilningi.
Hann býsnast enn yfir því hve skiln-
ingur „menningarelítunnar" á ís-
lenskri menningu sé „takmarkaður
og hagsmunatengdur" vegna þess að
rætt var um að menningin væri
meira eða minna háð reglum um
fjórfrelsi EES. Og hann hneykslast
mikið á umræðum um hvort þær
reglur geti hugsanlega haft neikvæð
áhrif á menningarlegar „afurðir", á
ríkisstyrki til menningar, höfunda-
réttarmál, listamannalaun, starfsör-
yggi og félagslega stöðu þeirra sem
starfa á vettvangi menningarinnar.
Með sérstakri ánægju skal greinar-
höfundur nú upplýstur um það að
naflaskoðun „menni ngarel ítunnar" í
sjónvarpsþættinum var ekki eins al-
gjör og hans skilningur bauð, því
flest þau atriði, sem upp eru talin
hér að oftm, varða aldeilis ekki lista-
menn eina. Þau snerta ýmsa menn-
— rvi f
í vikunni var nokkrum BlrS‘r Guðmundsson sk
™um ''suntónn™ m™,n»r- Menningarafurð oe
Górfrelsid
SSfSSSSK,'
nú í m/kl.im men™nSin
hét Clfcflw-í
77:
Ssssasssí
r «tte:frífV,ðte^WH
»edsL‘ljJS6,rÚ'teUdlíenn^ý
a».a=»S
$ötum
fvSaarS
menningu* var ein, ', e'ukn
tienda hii meim 8 ^0 ofl
lesa takm.T í n8a,vilum' ákaf-
jfiiiíir
ee<lumot,k,.MKi„H.(f!ld,r sðmu
SttTrmaerui'i<ie8us'
rV8ð-Æe^^
tetliV"„Um 'e^ssum sfónvarps-
lendu. dacskráríVrá 10 með lnn'
Wnn al™„„fS ð™ ~ snert,r
Mtt. Þa6 sem meim „ hí. oWtura
dlíklegt að „dtt ,í 'kÍ ðerm,°8
miklu mili fyrir (llemlíÍT' !k'pli
e&s komi H SmJTn8u
hvort fslemk „ . nokkuð "ð
*‘endue á
55;£f#
em “a * ^ menntagari„mT
sSdu CTÍ kro!!801um
.sasáSS3r:
•ngu. »'enska menn-
e^semsXme^^™;
alltaf m,m ,« llsUmaðurin„. sem
Guörún Alfreðsdóttir.
ingarstarfsemi, f sinni víðustu
mynd, og fjölmarga sem á einn eða
annan hátt starfa að menningu —
og þar með að sjálfsögðu menning-
una sjálfa. (Blaðamannastéttin fer
reyndar ekki alveg varhluta af þessu,
sbr. höfundarréttur, ríkisstyrkir,
starfsöryggi og félagsleg staða). Jafn-
framt skal það upplýst að skv. regl-
um um fjórfrelsið reynast menning-
arlegar „afúrðir“ allnokkuð fleiri en
einstakar „afurðir skilgreindra lista-
manna“, eins og greinarhöfundur
kæmist að ef hann kynnti sér málin.
Áhrifa samkeppnisreglna er t.d. þeg-
ar farið að gæta í ýmiss konar menn-
ingarstarfsemi hjá nágrannaþjóðum
okkar — og jafnvel hér á landi líka.
Menningargæslumenn nágranna-
þjóðanna hefur óað við þessum regl-
um og hafa reynt að spoma gegn því
að menningin þurfi að lúta þeim.
Smávægilegar undanþágur í Maast-
richt-samningnum þykja lítt til
bóta. En nývaknaður gæslumaður
okkar íslensku menningar, greinar-
höfundurinn, telur hins vegar „mjög
ólfldegt að neitt af þessu skipti
miklu máli fyrir íslenska menningu
eða komi því yfirleitt nokkuð við
hvort íslensk menning stendur á
krossgötum".
Þá er all sérkennilegur skilningur
höfúndar á spjallinu um dyr og gátt-
ir í Evrópu, eða eins og hann orðar
það: „... og deildu um hvort dyr í
Brussel muni standa listamönnum
opnar eða hvort þær muni lokast“.
Þannig var einfaldlega að einn þátt-
takandinn f umræðunni viðraði þá
skoðun sína að nauðsynlegt væri að
hafa dymar að Evrópu opnar upp á
gátt til að forðast menningarlega
einangmn. Síðar í þættinum skýrði
hann frá óskyldum hlut: hugmynd
norrænna listamannasamtaka um
að koma á fót eins konar sam-evr-
ópsku upplýsinga- og áróðursneti.
Hlutverk þess yrði annars vegar að
komast inn fyrir dymar að Bmssel
til að þrýsta á ráðamenn þar um
betri skilyrði fyrir menninguna al-
mennt (þ.m.t. .listamenn) og hins
vegar að miðla upplýsingum um
þróun mála til menningargæslu-
manna aðildarríkja. Deilur um dyr í
Brussel áttu sér ekki stað.
í niðurlagi greinar sinnar segir höf-
undur síðan, greinilega yfirkominn
af hneykslan: „... ef menningarvit-
amir, sem yfirleitt eiga að teljast
meðvituðustu gæslumenn menn-
ingararfleifðarinnar, telja að fslenska
menningu sé einfaldlega hægt að
sækja í gegnum opnar dyr til í Bms-
sel, þá er kominn tfmi til að hugsa
málið að nýju og endurskoða þetta
með gæslumennina". — Þama kem-
ur hann enn og aftur illilega upp um
sig. í fyrsta lagi er það einmitt fyrir
innan dymar í Bmssel, sem þær
reglur og stefnur verða til sem ógn-
að gætu íslenskri menningu, eins og
áður hefur verið bent á. I öðm Iagi
gengur menningarpólitík EB enn
fyrst og fremst út á það að efla og
auðga sam-evrópska menningu og
menningararfleifð. Þar hefur lítið
verið gefið fyrir menningu smáþjóða
og jaðarsvæða. Og í þriðja lagi má
svo nefna einkavæðingarstefnu EB,
sem nú hefur einnig fengið byr und-
ir báða vængi hérlendis. Hver verða
örlög íslenskrar tungu, ef boðskap-
urinn heltekur íslenska ráðamenn
og einkavæðing Ríkisútvarps/sjón-
varps verður að vemleika?
Að lokum má taka fram að von-
brigði og pirringur greinarhöfundar
er kannski skiljanlegur, honum hef-
ur þótt miður að „menningarvitam-
ir“ skyldu ekki komast yfir að ræða
alla þætti íslenskrar menningar í
umræðuþættinum. Eins og til að
mynda hversu „... hvalveiðar em
mótandi í þessum efnum“ (!). Þátt-
takendum þótti þetta líka miður, þó
að þeir teldu sig reyndar vita fyrir-
fram að slíkt yrði ekki hægt Það þarf
meira en 37 mínútur til að taka fyrir
tvö viðamikil umræðuefni eins og
fyrirhugað var: um stöðu menning-
arinnar innan EES og hvemig verði
best staðið að varðveislu íslenskrar
menningar. En ef höfundur hefúr
meðtekið Iokaorð stjómanda þáttar-
ins, þá kom þar fram að aðeins hefði
verið hægt að tæpa á nokkmm atrið-
um og að síðara umræðuefnið, sem
varð nokkuð útundan, kallaði á ann-
an þátt.
En það sem efitir stendur þrátt fyrir
allt og mestu máli skiptir, er að þátt-
urinn hefur augljóslega vakið ein-
hverja til meðvitundar um skyldu-
hlutverk sitt sem gæslumenn ís-
lenskrar menningar. Og það er hið
besta mál.
Höfundur er lelkari og blaöamaður.
Þorsteinn Antonsson:
Þögn
Borgaraleg menning hefur komið
sér upp varanlegum skilyrðum til að
þrífast með því að beina þörfum
manna fyrir andstæður að vitundar-
iðnaði. í annan stað hefur hún kom-
ið sér upp aðferðum til að halda við
óbreyttum lifnaðarháttum þeirra
sem til hennar teljast, með því að
hunsa einfaldlega viðleitni hags-
munahópa og einstakra manna til að
skerpa andstæður í slíku samfélagi
af frekari alvöru en vitundariðnaðin-
um hæfir. Þessar aðferðir eru mikil-
virkar en ekki margar, og tiltölulega
einfaldar. Ein þeirra er hin borgara-
lega þögn. Hún felur í sér að einstak-
ir menn eða hagsmunahópar eru
frystir inni með óreiðu sinni. Þessi
tegund kyrrlætis gerir ekkert úr
andstæðum. Hún er jafn blælaus og
hið borgaralega tóm. Aðferðin liggur
víst hvergi fyrir skráð sem úthugsuð
stefnumörkun, enda leynivopn sem
hver borgaralega sinnaður maður
lærir að beita og dylja. Hann lærir að
dylja tómleikann inni fyrir með
þessari sérstöku tegund af þögn,
jafnvel fyrir sjálfum sér. Undirstaða
allra vísvitaðra, það er mannlegra,
breytinga er skýr sjálfsvitund og að-
ferðin hentar því vel til að tryggja
sljóa samstöðu borgaranna og þar
með óbréytt ástand.
Hér er ekki átt við neina fjallakyrrð.
Hina borgaralegu þögn er vel hægt
að framleiða með því að skrúfa
hljómflutningstæki í botn. Með því
yfirleitt að innræta mönnum trú á
magn fremur en gæði. Umrót hið
innra nær ekki að verða að skynsam-
legu samhengi, að uppbyggilegum
athöfnum eða orðaskiptum virðing-
ar, vináttu, bræðralags eða ástar. Val-
kostimir geta orðið milli ófélags-
legra úrræða eða bældrar óánægju.
Sú óánægja kemst aldrei upp fyrir
vitundarmörkin, heldur er stillt í hóf
með fjölbreytilegu afþreyingarefni,
en getur brotist út í líkamskvillum
þegar tímar líða fram.
Borgaraieg menning komst til vegs
með átökum við aðalsstéttina á vissu
skeiði sögunnar. En meðan aðallinn
var og hét varðveitti hann og hélt við
fomri samfélagsgerð þar sem hin
hjástæðu frumgildi vom virt og jafn-
vel ástunduð. Auk þess hafði hvaða
maður sem var hvenær sem var tök á
að mynda hugvitssamlega samstill-
ingu milli sjálfs sín og samfélags-
gerðarinnar sem hann heyrði til
vegna þess að hún hafði goðsögulegt
yfirvarp, en var ekki kennd við óper-
sónuleg lögmál eins og þjóðfélög
nútímans.
Borgarastéttin hafnaði hinum
hjástæðu gildum jafnframt því að
hún braut niður vald aðalsins. Guð-
fræðin ein fylgdi hinni breyttu sam-
félagsgerð. Prestar em leifar hinnar
gömlu aðalsstéttar. Prestastéttinni
tókst að finna sér nýjan þrifnað að
aðlinum frágengnum með því að
flétta saman tvöfeldni boðunarhátta
sinna og hinu borgaralega viðmóti
sem hinum síðamefhdu var tamt að
beita gagnvart aðlinum. Hin
hjástæðu gildi skiptu litlu máli í
þessu sambandi, því hugmyndir hafa
einkum nytsemigildi meðal borgar-
anna og þá til viðhalds á samfélags-
gerðinni óbreyttri. Borgarastéttin
byggir á þröngri skýrgreiningu á
skynsemishugtakinu, bundinni nyt-
semi, og gildismat aðalsins rúmast
ekki innan þeirrar skýrgreiningar
nema að litlu leyti.
Hinar fomu samfélagsgerðir virtu
sálfarslegar frumþarfir, en í stað þess
að framfylgja hefðum til að þjóna
þeim þörfum, einfaldaði borgara-
stéttin mynd mannsins að því marki
að hún vísar einkum á félagslegar
þarfir, en ekki á hin djúplægari sál-
aröfl. Einangrun hafði verið stétt-
inni í senn aðferð til að búa að sínu
og vopn til að verjast þeim sem
höfðu öll hennar ráð í hendi sér.
Af ótta við að aðallinn gengi aftur
varð þögnin og tómið utan við sam-
félagsmörkin algert. í stað sannleik-
sleitar með óskilyrtum hætti var
tekin upp ströng aðferð vísinda-
hyggju. I stað skapandi listar var tek-
in upp formhyggja og túlkandi list. f
stað trúar riddaramennskunnar á
réttlæti, sem ætti sér tilvistarlega
róL kom lögfræðingaveldi, vald sem
steypt er í lagasetningar.
Höfundur er rithöfundur.