Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Síða 117

DÍALEKTISK EFNISHYGGJA
195
eindir og rafeindir. Réttara mun að kveða svo á, að hér sé um að
ræða eitthvað, er geti bæði verið öldur og efnisagnir. Sá er munur
á þessum tveim hugtökum, að efnisögn er eitthvað, sem bundið er
við ákveðinn stað á hverjum tíma, aldan lætur hins vegar til sín
taka á ákveðnu svæði um ákveðinn tíma. Svo virðist frá sjónar-
miði „heilbrigðrar skynsemi“, sem auðvelt ætti að vera að greina
á milli þessa tvenns. Þó hafa menn nú komizt að raun um, að svo
hagar til við geislun, að aldrei er hægt að ákveða nákvæmlega stöðu
efniseindanna, en á hinn bóginn er kleift að staðsetja ölduhreyfing-
una. Þessar tvær andstæður renna hér saman í eitt.
Þá eru „samvinnu-fy'rirbrigðin“ svonefndu í eðlisfræðinni ágætt
dæmi. Þar er m. a. um það að ræða, að bráðnun á föstu efni lýsir
sér ekki lengur sem eiginleiki einstakra efniseinda, heldur sem eigin-
leiki frumeindahóps, og á það rót sína í víxláhrifum eindanna sín
á milli. Ef við byrjum á einstakri frumeind, má kveða svo að orði,
að hreyfingar hennar trufli granneindirnar, en sem þær truflast,
losnar upphaflega frumeindin í reipum, og sé hreyfingin nógu mikil,
rofnar allt kerfið eða bráðnar, eins og sagt er í daglegu tali. Það
er merkilegt í þessu sambandi, að einu gildir, á hvaða frumeind við
byrjum. Megineinkenni bráðnunarinnar eru háð heildarkerfinu, en
ekki einstökum hlutum þess. Þau eru sameign, eiginleiki kerfisins
sem kerfis. „Samvinnu-fyrirbrigði“ sýna eðli þeirra eiginda, sem
verða til fyrir aukna megind, — og jafnframt hinar afdrifaríku
breytingar á eigindum, sem koma fram við breytí síærðar- eða
mergðarhlutföll. Slíkar hliðar eðlisfræðinnar eiga þátt í því, að
miklu auðveldara er nú en fyrir hálfri öld að skilja og viðurkenna
díalektisk sjónarmið.
Söguleg atriði í eðlisíræði
Mesta eftirtekt vekur þó ef til vill, að söguleg sjónarmið eru farin
að láta til sín taka í eðlisvísindunum. Venjan var sú, að eðlisfræði-
leg lögmál voru talin óumbreytanleg — og að því leyti andstæð
lögmálum líffræðinnar eða þjóðfélagsins. Hin efnislegi grunnur,
undirstaða eðlisfræðinnar, var álitin föst og stöðug stærð. Hann
var nokkurs konar holdtekja eða líkamning platónskra hugmynda.