Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2007, Blaðsíða 52

í nýlegri rannsókn á tíðni langvinnra verkja kom fram að 19%
Evrópubúa á fullorðinsaldri þjást af langvinnum verkjum sem
hafa truflandi áhrif á daglegt líf þeirra og eru stoðkerfisverkir
þar algengastir. Eftirtekt vekur þó að mikill munur er á milli
þeirra landa sem þátt tóku, allt frá 12% á Spáni til 30%
í Noregi (Breivik o.fl., 2006). íslenskri rannsókn á algengi
örorku á íslandi í desember 2002 kom fram að 33,9% kvenna
og 16,6% karla, sem þáðu fullar örorkubætur, gerðu það
vegna langvinnra verkja af völdum sjúkdóma eða einkenna
frá stoðkerfi (Sigurður Thorlacius og Sigurður B. Stefánsson,
2004). í annarri íslenskri rannsókn (Helgi Birgisson o.fl., 1998)
er áætlað að 9,8% kvenna og 1,3% karla þjáist af vefjagigt. í
sömu rannsókn kemur fram að 26,9% kvenna og 12,9% karla
höfðu útbreidda verki frá stoðkerfi.
Margar leiðir og aðferðir hafa verið reyndar til að skýra og
skilgreina langvinna verki, bæði orsakir þeirra og viðbrögð
við þeim. í ýmsum rannsóknum hefur verið bent á mikilvægi
sálrænna þátta í skynjun og þróun langvinnra verkja (Ghallagher,
1999; Hasenbring o.fl., 2001; Vendrig o.fl., 1998) og aðlögun
að þeim (Hill o.fl., 1995; Jensen o.fl., 1994; Martin o.fl., 1996;
McCracken, 1998; Tan o.fl., 2001). Einnig hefur komið í Ijós að
einstaklingum tekst misvel að aðlagast og lifa með langvarandi
verki (Jensen o.fl., 1991).
Margir sjúklingar hafa haft langvinna verki svo árum skiptir og
fara á milli meðferðaraðila innan heilbrigðiskerfisins. Hætta er á
að þessir einstaklingar festist í vítahring andlegra og líkamlegra
þjáninga og fötlunar, verði óvinnufærir og einangrist félagslega.
Davies o.fl. (1994) hafa bent á að eftir því sem lengra líður
frá því að verkirnir byrja og þar til viðeigandi meðferð hefst,
dvíni mjög líkurnar á bata. Sjúklingar með langvinna verki þrói
gjarnan með sér ákveðið verkjaatferli og sálræn vandamál, auk
þess sem ýmsar líkamlegar breytingar eigi sér stað sem festi
vandamálið enn frekar í sessi.
Fjölmargar rannsóknir hafa verið gerðar á því hvernig
einstaklingar takast á við og lifa með eða aðlagast langvarandi
verkjum (Haythornthwaite o.fl., 1998; Jensen o.fl., 1992;
Martin o.fl., 1996; Riley o.fl., 1999; Rosenstiel og Keefe, 1983;
Snow-Turek o.fl., 1996; Tait og Chibnall, 1998). Á ensku eru
hugtökin „coping“ og „adjustment" notuð í þessu samhengi.
Líta má á „coping" sem hegðunarlega og vitræna tjáningu á
tiltrú og viðhorfum sem getur miðað að því að leysa vandamál
sem að steðja (problem focused) eða falist í tilfinningalegum
(emotion focused) viðbrögðum við tilteknum streituvaldi (Lazarus
og Folkman, 1984). „Coping" má því skilgreina sem viðbrögð
við aðsteðjandi streituvaldi sem geta verið að takast á við
streituvaldinn eða þann vanda sem hann veldur eða tilfinningaleg
viðbrögð yið honum. „Adjustment" er hér þýtt sem aðlögun og
vísar til „viðleitni einstaklingsins til að semja sig að eða aðlagast
umhverfi og eigin ástandi til að viðhalda sálrænu og sálfélagslegu
jafnvægi" (Mosby’s Medical & Nursing Dictionary, 1983, bls. 26).
í þessari rannsókn er streituvaldurinn langvinnir verkir. Segja
má að viðleitni til að takast á við verkina og aðlagast
þeim og lifa innihaldsríku lífi þrátt fyrir þá sé dæmi um virk
viðbrögð en tilfinningaleg viðbrögð við streituvaldandi álagi
eins og langvinnum verkjum geti flokkast sem óvirk. Dæmi
um virk viðbrögð við langvinnum verkjum eru: endurtúlkun
sársaukatilfinningar (reinterpretating pain sensation), þ.e. að
ímynda sér að verkirnir séu eitthvað annað en sársaukatilfinning,
t.d. hiti eða þungi, eða ímynda sér að verkirnir eigi sér stað fyrir
utan eigin líkama; dreifing athyglinnar frá verkjunum (diverting
attention); aukin líkamleg virkni (increasing behavioural
activity); sjálfshughreysting með jákvæðum fullyrðingum
(coping self statements) og útilokun verkjanna (ignoring pain)
(Haythornthwaite o.fl., 1998; Jensen o.fl., 1992; Martin o.fl.,
1996; Rosenstiel og Keefe, 1983; Snow-Turek o.fl., 1996). Ekki
eru þó allir fræðimenn á eitt sáttir um hvort það síðastnefnda,
þ.e. að útiloka verkina, geti talist virk eða óvirk viðbrögð.
Til óvirkra viðbragða telst það sem nefnt hefur verið á íslensku
hörmungahyggja (catastrophizing), þ.e. að sjá aðeins það
neikvæða í stöðunni og sjá enga leið út úr henni. Önnur óvirk
aðferð er bæn og von (praying and hoping) (Haythornthwaite
o.fl., 1998; Jensen o.fl., 1992; Martin o.fl., 1996; Rosenstiel
og Keefe, 1983; Snow-Turek o.fl., 1996). Það kemur e.t.v.
einhverjum á óvart að það að biðja og vona getir talist óvirk
viðbrögð við verkjum og til trafala við að hafa stjórn á og
aðlagast þeim en hér er átt við að treysta áv^llt á að einhverjir
aðrir, t.d. læknar eða Guð, leysi vandamálið án þess að
einstaklingurinn leggi neitt af mörkum sjálfur.
Því hefur verið haldið fram að viðbrögð við verkjum séu eins
konar ferli, þ.e. að viðbrögð einstaklingsins stjórni ekki aðeins
því hvernig hann tekst á við vandamál eins og langvinna verki,
heldur stjórnist einnig af því hvernig honum hefur hingað til tekist
að fást við vandamálið. Þróun slíkra aðferða sé þannig gagnvirkt
ferli sem taki vikur, mánuði og ár og hafi áhrif á lífsviðhorf
einstaklingsins og trú hans á því hvort hægt sé að sigrast á
vandamálinu. Þannig er bent á að sálrænir þættir samfara
langvinnum verkjum geti verið bæði orsök og afleiðing verkjanna
(Haythornthwaite o.fl., 1998; Linton og Skevington, 1999).
Rannsóknir hafa sýnt að einstaklingar, sem hafa haft verki
lengi, virðast oftar nota óvirkari aðferðir til að bregðast við þeim
en þeir sem hafa átt skemur við verkjavandamál að strfða (Tait
og Chibnall, 1998). Einstaklingum, sem sýna óvirk viðbrögð,
þ.e. að treysta á utanaðkomandi hjálp til að leysa vandamálið,
er meiri hætta búin að festast í langvarandi verkjavandamálum
og heilsuleysi en þeim sem treysta meira á sjálfa sig við lausn
vandamála (Riley o.fl. 1999). Rannsóknir Snow-Turek o.fl.
(1996) benda til þess að við endurhæfingu einstaklinga með
langvarandi verki sé ekki nóg að leggja áherslu á að styrkja
virk viðbrögð heldur sé ekki síður mikilvægt að draga úr
óvirkum viðbrögðum í þeirri viðleitni að aðlagast og læra að
lifa innihaldsríku lífi þrátt fyrir verkina. Þess ber þó að geta
að flestar slíkar rannsóknir á þessu sviði hafa verið gerðar
á sjúklingum sem komið hafa til meðferðar á sérhæfðum
verkjameðferðardeildum og hafa haft verki um langa hríð. Það
getur því verið erfitt að sjá hvort óvirk viðbrögð við verkjum og
almennt heilsuleysi eru orsök eða afleiðing langvarandi verkja.
50
Tímarit hjúkrunarfræöínga - 3. tbl. 83. árg. 2007